آنچه لازم است درباره یک «گزارە سیاستی» بدانیم

در یک پژوهش انجام شد؛

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری ساز ایرانی، واژۀ سیاست یکی از پربسامدترین واژه‌های کاربردی در حوزه‌های مختلف مدیریتی است و در حوزۀ علم و فناوری نیز با ترکیب‌های مختلفی به گوش می‌خورد.

غلام‌علی منتظر (استاد مهندسی فناوری اطلاعات، دانشگاه تربیت مدرس، تهران) در مقاله‌ای با عنوان «سیاست و گزاره سیاستی» به این موضوع اشاره می‌کند که سیاست‌های کلان، سیاست‌های اجرایی، سیاست علم، سیاست فناوری و… هر یک از کارگزاران سطوح نظام علم و فناوری، از مدیر یک گروه آموزشی در یک دانشگاه تا وزیر یک وزارتخانه، پس از مدتی حضور در منصب خود، از سیاست‌های خود و لزوم اجرای آنها سخن می‌گویند.

* تعریف واژه سیاست

لغت‌نامۀ دهخدا واژۀ سیاست را چنین تعریف کرده: پاس داشتن مُلک، حفاظت، نگاهداری، حراست، حکم‌راندن بر رعیت، حکومت، ریاست، داوری. این واژه در فرهنگ فارسی معین نیز چنین تعریف شده: حکومت کردن، حکومت، داوری، تنبیه.

در این پژوهش آمده است که در اینجا مراد از سیاست، واژۀ انگلیسی”Policy “است و نه “Politics”. فرهنگستان زبان و ادب فارسی، واژۀ Policy را بدین ترتیب تعریف کرده است: مسیری که حکومت یا دولت یا حزب برای تحقق اهداف خود تعیین می‌کند.

سیاست عبارت است از اقدامات، اهداف و اعلان‌های دولت دربارۀ موضوعات ویژه وگام‌هایی که برای اجرا یا شکست آنها در پیش می‌گیرد

از دید کاربردی سیاست عبارت است از اقدامات، اهداف و اعلان‌های دولت دربارۀ موضوعات ویژه وگام‌هایی که برای اجرا یا شکست آنها در پیش می‌گیرد.

بر اساس این تعریف ویژگی‌های سیاست عبارت است از: هدف‌گرایی؛ اتخاذ توسط دولت؛ الگویی از اقدامات؛ محصول تقاضا و مجموعۀ اقداماتی در پاسخ به مسائل درک‌شده (خواه مثبت) اقدام (خواه منفی) فقدان اقدام، نکتۀ مهم این است که سیاست صرفا اتخاذ تصمیم نیست بلکه فرایندی است شامل تمامی اقداماتی که از زمان احساس و شناسایی مشکل شروع می‌شود با اتخاذ تصمیم ادامه می‌یابد و تا ارزیابی نتایج حاصل از اجرای اقدامات ادامه می‌یابد.

به زعم این پژوهش مطالعۀ سیاست‌ها و عملکرد‌های دولت در حوزه‌های گوناگون سیاستگذاری(خط‌مشی‌گذاری) عمومی نامیده می‌شود. در فرایند سیاستگذاری عمومی، نخست مسائل عمومی، مفهوم‌سازی و سپس برای حل به دولت عرضه می‌شوند. آنگاه نهاد‌های دولتی، بدیل‌های سیاست را تدوین و گزینش و بدیل‌های منتخب را اجرا، ارزشیابی و بازنگری می‌کنند.

* تعریف هدف در گزاره سیاستی

در ادامه پژوهش آمده است که فرایند تدوین سیاست دارای هشت مرحلۀ اصلی است: شناسایی مسئله، تحلیل آن، ابزار کارردی، مشاوره و مشورت، هماهنگی، تصمیم، کاربرد و ارزیابی.

از نظر این پژوهش اولین گام در نگارش یک گزارۀ سیاستی تصمیم دربارۀ هدف توصیه است. گزارۀ سیاستی تلاش می‌کند هدفی را محقق کند که به خوبی معرّف قانونی جدید است یا تغییر قانون موجود.

* مشخص بودن مخاطبان هدف در گزاره سیاستی

بر اساس یافته‌های این مطالعه گام بعدی در تدوین گزارۀ سیاستی، تعیین مخاطبان هدف است. منظور از مخاطب، گروهی است که گزارۀ سیاستی بر منافع آنها اثر می‌گذارد. گزارۀ سیاستی باید برای مخاطبان مشخص نوشته شوند؛ مثال اگر توصیه‌ها، قوانین ملی را تغییر می‌دهد، مخاطبان باید دولت و مجلس باشند.

هر گاه هزینه‌ها بر جامعۀ کوچکی متمرکز باشد ولی منافع آن به گروه گسترد‌های تعلق گیرد سیاست‌های کارآفرینانه شکل می‌گیرد

این پژوهش بیان می‌کند که بر اساس این‌که مخاطبان هدف که باشند، چهار رده سیاست شکل می‌گیرد: هنگامی که هزینه‌ها و منافع بر جامعۀ معدودی متمرکز است سیاست‌های گروه ذینفع شکل می‌گیرد که در این شرایط امکان تعارض میان آنهایی که منافع را کسب کرده‌اند و گروهی که هزینه‌ها را به دوش می‌کشند، وجود دارد.

در این پژوهش به این مهم اشاره شده است که هر گاه هزینه‌ها بر جامعۀ کوچکی متمرکز باشد ولی منافع آن به گروه گسترد‌های تعلق گیرد سیاست‌های کارآفرینانه شکل می‌گیرد.

در این پژوهش آمده است که اگر هزینه‌ها میان گروه بزرگی توزیع شود و منافع به عدۀ کمی برسد سیاست‌های مشتری‌محور شکل می‌گیرد و در نهایت اگر هزینه‌ها و منافع هر دو میان گروه گسترد‌های از مردم توزیع شود سیاست‌های اکثریت شکل می‌گیرد که در این مورد اغلب به سیاست‌های ضعیف و مبهم منجر می‌شود.

* تبیین شفاف سیاست

از نظر این پژوهش لازم است موضوعی که به تصمیم سیاستی نیاز دارد با تمامی جزئیات و به‌طور واضح تعریف شود و طرحی کلی از وضعیت موجود و هدف موردنظر را دربرگیرد؛ ضمن اینکه گزارۀ سیاستی باید به موضوع مورد نظر و شواهد پژوهشی خود محدود باشد.

در ادامه پژوهش آمده است که زبان  گزاره باید فارغ از واژه‌های پیچیدۀ فنی و علمی و واجد محتوایی گویا، روشن، کامل و قابل فهم، باشد. نکتۀ دیگر اینکه گزاره باید تا حد ممکن مختصر و کاملا متمرکز بر مسئلۀ مورد بحث باشد تا خوانندهدر کمترین زمان بتواند به مضمون آن دست یابد.

* پیشنهاد چندگزینه‌ای در گزاره سیاستی

زبان  گزاره باید فارغ از واژه‌های پیچیدۀ فنی و علمی و واجد محتوایی گویا، روشن، کامل و قابل فهم، باشد

در ادامه پژوهش آمده است که گزارۀ سیاستی باید سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان را متقاعد کند که مسئلۀ مورد بحث مهم است؛ علاوه بر این باید این نکته را درنظر بگیرد که اگر رویکرد‌های مختلفی برای حل مسئلۀ بحث‌برانگیز وجود داشته باشد، حل مطلوب آن نیز در گرو یافتن بدیل‌های ابتکاری و بدیع است.

این پژوهش به این نکته اشاره می‌کند که هرچه راه‌حل‌های بیشتری برای حل مشکل پیدا و تعیین شوند، انتخاب بهتری در تصمیم‌گیری صورت خواهد گرفت. ضمن اینکه وجود چندین بدیل مطلوب، موجب مقاومت در برابر حل سریع و بدون تأمل مسئله می‌شود و احتمال اتخاذ تصمیم‌های مؤثرتر را افزایش می‌دهد.

* توجه به اقتصاد سیاست

در این پژوهش آمده است که اگر جهت‌گیری‌های سیاستی هزینه‌های چشم‌گیری را به‌دنبال داشته باشد، بعید است مورد اتخاذ قرارگیرد. توصیه‌ها باید تا جای ممکن هزینه-خنثی، رایگان و از نظر اقتصادی امکان‌پذیر باشد. هرچه گزارۀ سیاستی مزیتی را با کاهش هزینه‌ها فراهم کند، اقبال از آن محمل‌تر است.

* توجه به تجربه‌های بین‌المللی در گزاره سیاستی

بر اساس نتایج حاصل از این مطالعه به‌طور طبیعی مسئلۀ مورد بحث دارای سابقه‌ای در عرصۀ بین‌المللی است و حتما پیش از ما در نقطه‌ای دیگر در جهان، مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است؛ به همین دلیل در تدوین گزاره‌های سیاستی مناسب است با مطالعۀ تطبیقی، موفقیت و خطا‌های نمونه‌های واقعی بین‌المللی مورد توجه قرار گیرد و از آنها در نگارش گزاره بهره جست.

پیرو نتایج یافت شده از این نوشته؛ گزارۀ سیاستی باید مبتنی بر کامل‌ترین، دقیق‌ترین و تازه‌ترین اطلاعات در دسترس باشد؛ اطلاعات نادرست، ناقص و قدیمی اعتبار گزارۀ سیاستی را مغشوش جلوه می‌دهد. به همین دلیل باید اطلاعات از منابعی معتبر تهیه شود و گردآورندگان اطلاعات مورد اعتماد باشند. اطلاعات به‌روز باشد و همۀ ابعاد موضوع بحث‌برانگیز را شامل شود.