مظاهر گودرزی: «جامعه ایران یک جامعه گمراه کننده است»، این را مسعود فراستخواه می گوید. جامعه ای که در ظاهر با آسیب های زیادی مواجه است، از نظر اقتصادی شاخصی مانند ضریب جینی نشان می دهد وضعیت مساعدی ندارد، از نظر اجتماعی ایران جزو جوامعی است که مردمانش تجربه های عاطفی منفی بسیاری دارند، این جامعه در شاخص کامیابی اصلاً وضعیت خوبی ندارد و در حالی که ارزش های بقا در آن از ارزش های شکوفایی جلوتر افتاده است اما همچنان می خواهد موفق شود. همه این ها درحالی ست که همزمان نبودن سیاست های رسمی با جامعه آن را تبدیل به یک جرم بحرانی کرده است، این اصطلاحی است که فراستخواه آن را برای جامعه ایرانی به کار می برد.
این جامعه شناس معتقد است جامعه ایرانی به یک جرم بحرانی تبدیل شده که هر لحظه می تواند آبستن یک ایدیولوژی رادیکال شود، ایدیولوژی ای که بیاید با مستعمره کردن نارضایتی های مردم آن ها را اصطلاحاً از چاله ای به چاه بیندازد. او درمقابل این مستعمرگی ایده قلمروسازی را مطرح می کند، می خواهد از هر نقطه امیدی برای نجات جامعه ای چنین بحران زده استفاده کند که به تعبیر خودش در نقطه کور حکومت قرار دارد، برای همین می گوید: «به جای جنون زوال، نبوغ بقا داشته باشیم.»
متن کامل گفت وگوی ساز ایرانی با مسعود فراستخواه در ادامه آمده است.
آقای دکتر چه چیزی از جامعه ایرانی در سال های اخیر مورد توجه شما قرار گرفت؟
درک من این است که جامعه ایران طی سال های گذشته تغییرات مهمی به لحاظ جمعیتی داشته، یک چگالی جمعیتی عظیمی در ایران شکل گرفته که تحصیلات عالی دارد، ما در ایران 14 میلیون نفر با تحصیلات عالی داریم. از طرفی علیرغم تمامی محدودیت ها تعامل جامعه با شبکه های اجتماعی افزایش پیدا کرده است، به عبارتی میل صرف کردن وقت در رسانه بالاتر رفته و این نشان می دهد مردم علایق و کنش ارتباطی بیشتری پیدا کردند. همچنین در این جامعه جوانان و زنان فعال تر شده اند، هویت های سبک زندگی در این جامعه تمایل پیدا کرده که خودش را بیان کند.
نسبت این جامعه با حاکمیت چه طور است؟
این جرم بزرگ جمعیتی از طرف سیاست های رسمی شناسایی نمی شود و با آن تعامل سازنده خلاق ندارد، در نتیجه این چگالی جمعیتی با ویژگی هایی که گفتم به جرم بحرانی تبدیل شده است. یعنی زیست جامعه از نظر سواد و تحصیلات، تحرک اجتماعی و رسانه ای، علایق فرهنگی و سبک زندگی، میل به آزادی و ابراز وجود و میل به مشارکت بالا رفته اما سیستم های رسمی چندان با این جامعه تعامل ندارند و بیشتر می خواهند جامعه را در قلمرو مستعمرگی خود نگه دارند، لذا سیاست هایی به جامعه تزریق می شود که با زندگی این نسل خیلی سازگاری ندارد، بنابراین بین محتوای جامعه و شکل اداره آن شکاف وجود دارد چیزی که ما به آن جرم بحرانی می گوییم، این جرم بحرانی می تواند زمینه رشد ایدیولوژی های رادیکال را فراهم کند.
این جرم بحرانی با تعریفی که شما ارایه کردید با چه آسیب هایی مواجه هست که شما را نگران می کند؟
نشانه های نگران کننده ای در این جامعه وجود دارد، مثلاً اختلافات طبقاتی در این جامعه خیلی زیاد شده است. به شاخص ضریب جینی توجه کنیم، این ضریب نشان دهنده شکاف طبقاتی است، در سال 1357 ضریب جینی در ایران 50 درصد بود، حتی یکی از علل انقلاب 57 همین شکاف طبقاتی در آن سال ها بود. اما امروز براساس گزارش های جهانی ضریب جینی در ایران به بالای 40 درصد رسیده است، درحالی که این ضریب در عراق حدود 30 درصد است یا در مجارستان 29 درصد است، بنابراین ضریب جینی بالا در ایران سبب مخدوش شدن انسجام و همبستگی اجتماعی می شود.
نشانه نگران کننده دیگر وضعیت عاطفی ایران است. موسسه گالوب یکسری پیمایش هایی دارد با عنوان گزارش جهانی احساسات، آن ها به طور میدانی بررسی می کنند یک شهروند در 24 ساعت گذشته چقدر تجربه عاطفی منفی یا مثبت داشته است، آخرین گزارش گالوب دراین باره نشان می دهد ایرانی ها جزو 10 رتبه اول از نظر داشتن تجربه عاطفی منفی هستند. گزارش های زندگی روزمره هم نشان می دهند که مردم سر کوچکترین موارد با یکدیگر دعوا می کنند.
درباره شاخص اعتماد هم گزارش هایی وجود دارد؟
لگاتوم براساس 12 شاخص میزان کامیابی ملت ها را اندازه گیری می کند، برخی از این شاخص ها عبارتند از امنیت و ایمنی، محیط زیست، آموزش، سلامت، شرایط زندگی، کیفیت اقتصادی و همچنین سرمایه اجتماعی، سرمایه اجتماعی همان اعتماد به نهادها، سیاست های کشور، پول ملی، اعتماد به یکدیگر است، درآخرین گزارش (Legatum Prosperity Index) رتبه شاخص کامیابی ایران از 167 کشور 126 است، که اصلاً رتبه خوبی نیست. در همین شاخص مشخص است که اعتماد در ایران وضعیت خوبی ندارد.
اینگلهارت پیمایش هایی دارد که براساس آن بررسی می شود که هریک از جوامع آیا در مرحله سرپا نگه داشتن خود هستند یا در مرحله خو ابرازی هستند، در اولی ارزش های بقا اهمیت دارد، یعنی ما تلاش می کنیم که خودمان را امروز حفظ کنیم کافی است، در دومی ارزش های خود شکوفایی اهمیت دارد، یعنی فرد می خواهد خودش را با خلاقیتی که دارد، با دانش، یا با مشارکت اجتماعی بیان کنید و ارایه بدهد. در گزارش های اینگلهارت ایران جزو کشورهایی است که الان در وضعیت بقا است، یعنی هرکس بیشتر می خواهد خودش را حفظ کند تا این که بخواهد ابراز کند.
این جرم بحرانی که با آسیب هایی مانند اختلاف طبقاتی، وضعیت عاطفی نامساعد، کاهش سرمایه اجتماعی مواجه است و تلاش می کند که فقط بقا داشته باشد، تصور از آینده این جرم بحرانی چه خواهد بود؟
جامعه ایران یک ویژگی ژانوسی دارد، وقتی یک موجودیتی دو جنبه متضاد داشته باشد ما می گوییم این خصوصیت ژانوسی دارد، در ایران هم یک خصوصیت ژانوسی وجود دارد، جامعه ایران یک جامعه گمراه کننده و غلط انداز است، مثلاً با همان ایده ارزش های بقا که بالا مطرح کردم خودمداری در ایران درحال رشد کردن است، یعنی هرکس می خواهد گلیم خودش را از آب بیرون بکشد، حالا با ایده ژانوسی همین جامعه درکنار تمام جنبه های منفی یک جنبه مثبت دارد، آنهم این که این جامعه همچنان می خواهد موفق شود.
شاخص میل به موفقیت می گوید که هر ملتی چقدر اصرار دارد که موفق شود، ما جزو ملت هایی هستیم که در این شاخص رتبه بالایی داریم، یعنی از مقیاس 7 در این شاخص نمره ایران در میل به موفقیت در نگرش 6.2 است و در میل به موفقیت در عمل 4.7 است. یعنی ملتی با این همه مسایل تاریخی، این همه مشکلات و این همه دل نگرانی ها همچنان می خواهد موفق شود.
در ایران یک نوع نارضایتی هستی شناختی در طول تاریخ وجود دارد، شاید به این دلیل که ملت کهنی هستیم، فرهنگ کهن و حافظه تمدنی داریم اما شرایط مان طوری بوده که اجازه موفقیت به ما نداده است، ملتی هستیم که می خواهیم موفق شویم اما نمی توانیم، شاید دلیل اعتراضات سال قبل هم همین بود.
نتیجه این وضعیت چه می شود؟
این یک تنش بزرگ است، خیلی مواقع نارضایتی در جامعه ایران شکل سیاسی رادیکال پیدا می کند، خیلی ها در طول تاریخ بر امواج نارضایتی مردم سوار شدند و حوادث تاریخی شکل گرفت. علت آن این است که سیستم با جامعه همزمان نیست، نمی تواند جامعه را خوب بفهمد و فرصت زیستن برای جامعه فراهم کند، اگر ما توسعه یافته نمی شویم یکی از دلایل آن شکاف دولت ملت است که دولت نمی تواند جوابگوی انتظارات اجتماعی باشد و جامعه هم نمی تواند انتظارات خود را به شکل سازمان یافته و خلاق ارایه دهد ضمن این که همچنان از میل به موفقیت دست بردار نیست. درحالی که این نارضایتی باید به طور خلاق و سازنده بروز پیدا کند، یعنی افزایش مشارکت اجتماعی از طریق سازمان های مردم نهاد و نهادهای مدنی که با آن سرمایه فوق العاده ای ایجاد می شود. اما چون این نارضایتی نمی تواند سازمان اجتماعی سازنده بگیرد تبدیل به امواجی می شود که هرکسی به خصوص گروه های تندرو می آیند بر آن سوار می شوند، خیلی از افرادی که در انتخابات اخیر انتخاب شدند کسانی هستند که بر امواج نارضایتی ها سوار شدند، در شرایطی که بقیه گروه ها نتوانستند بخش از این نارضایتی ها را در جهت برنامه های سازنده و خلاق هماهنگ کنند.
اجازه بدهید من یک جمع بندی کوتاه انجام بدهم، جامعه ایران به مثابه جرم بحرانی با آسیب های زیادی مواجه است مانند همان وضعیت عاطفی و سرمایه اجتماعی پایین، و البته یک وضعیت دوگانه دارد، یعنی به جای ارزش های شکوفایی دنبال ارزش های بقا است و از طرفی میل شدید به موفقیت دارد، اما چون سیاست های رسمی با این جامعه همزمان نیست یک نارضایتی ظهور و بروز پیدا کرده است، نا رضایتی ای که در وضعیت نبود نهادهای مدنی نمی تواند تبدیل به راهکارهای سازنده و خلاق شود، بنابراین هر لحظه ممکن است هر گروهی بر این امواج نارضایتی سوار شود، چیزی که احتمالاً تبلور یک ایدیولوژی رادیکال خواهد بود. به نظر شما این وضعیت شبیه به انسداد نیست؟
بله، به لحاظ رفتار سیاستگذاران با جامعه شاهد یک نوع ناکارامدی هستیم، من می توانم بگویم جامعه در نقطه کور حکومت قرار دارد، یعنی یک نوع نابینایی سیستماتیک ایجاد شده و جامعه برای حکومت رویت پذیر نیست، این خیلی خطرناک است و سبب تخریب جامعه می شود، چراکه باید به یک نکته توجه کرد، در برابر حاکمیتی که دایم غیریت سازی می کند و جامعه را نمی بیند ایدیولوژی های رادیکال در جامعه شکل می گیرد، خیلی ها گمان می کنند گروه های تحول خواه از درون جامعه رشد می کند و سیستم را پس می زند اما در ایران چنین نیست، اینجا یک ایدیولوژی رادیکال در درون سیستم وجود دارد که سبب می شود در بیرون از آن ایدیولوژی های رادیکال دیگری شکل بگیرد، در نتیجه جامعه ایران در وضعیت منگنه قرار دارد، یعنی جامعه بین ایدیولوژی های رادیکال درون سیستم و بیرون سیستم گیر کرده است. این جامعه از آن جایی که سازمان اجتماعی کارآمد ندارد یا خود سیستم آن را مستعمره می کند یا کسان دیگری که آن ها هم ایدیولوژی رادیکال دارند می آیند آن را مستعمره می کنند.
راه خروج از این وضعیت چیست؟
تنها راه خروج از این وضعیت این است که به جای این که قیم های ایدیولوژیک از درون سیستم و بیرون سیستم بخواهند این جامعه را مستعمره کنند، جامعه باید از خودش مستعمره زدایی و قلمروسازی کند.
جامعه چه طور قلمروسازی کند؟
قلمروسازی مستقل به کمک جامعه مدنی و سازمان های مردم نهاد است، اگرچه خیلی ها می گویند همین را هم اجازه نمی دهند، اما من می گویم تا جایی که امکان دارد باید چکه کنیم، حلقه های دوستی تشکیل دهیم، اصناف، نهادهای اجتماعی و محلی درست کنیم، این فعالیت ها در دراز مدت می تواند پشتوانه درست کند.
اما جامعه ای که به تعبیر خودتان ارزش های بقا در آن اهمیت پیدا کرده چه طور می تواند قلمروسازی کند؟
بله، وضعیت ژانوسی است، یعنی هم ارزش های بقا اهمیت دارد و هم این که همچنان گروهی هستند که می خواهند به کودکان کار کمک کنند یا زباله های شهر را جمع آوری کنند.
ولی مثلاً اینجا با سازمان های مردم نهاد هم برخورد می شود، مثلاً ماجرایی که برای جمعیت امام علی(ع) یا خانه خورشید ایجاد شد و جمع شدند؟
شماها این موارد را به درستی و مدام می گویید، من هم می پذیرم اما می گویم اگر به جمعیت امام علی اجازه فعالیت ندادند، ده ها سازمان مردم نهاد همچنان دارند فعالیت می کنند، هنوز ابتکارهایی وجود دارد، خیلی ها روی ابتکارهای سرکوب شده به درستی انگشت می گذارند و می گویند نمی شود و نگذاشتند، اما من همچنان معتقدم در جامعه ایران پتانسیل کارهای جمعی و تشکیل سازمانهای مردم نهاد وجود دارد، درست هست که بخشی از آن نابود شده ولیکن همچنان بخشی دیگر اگرچه زخم خورده اما وجود دارد. وقتی سیستم از ما قلمروزدایی کرده ما باید قلمروزایی کنیم. در ناامیدی بسی امید است، اما دو امید وجود دارد، امیدی که می تواند به شکل ایدیولوژیک رادیکال شکل بگیرد آن وقت یک خود تخریبی تازه درست می شود، دوم امیدی که می تواند به جای یک ایدیولوژی مخرب، با شکل اجتماعی، خلاق، توسعه ای، نهادسازی و قلمروسازی ظاهر شود و همچنان دلیل بقای ایران باشد. اجازه بدهید دو کلمه پایانی را بگویم، به جای جنون زوال، نبوغ بقا داشته باشیم.
233233
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "بحران های جامعه ایرانی؛ «رتبه 126 ایران میان 176 کشور در شاخص کامیابی»/ این جامعه در نقطه کور حکومت است/ اختلافات طبقاتی در ایران زیاد شده" هستید؟ با کلیک بر روی اجتماعی، اگر به دنبال مطالب جالب و آموزنده هستید، ممکن است در این موضوع، مطالب مفید دیگری هم وجود داشته باشد. برای کشف آن ها، به دنبال دسته بندی های مرتبط بگردید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "بحران های جامعه ایرانی؛ «رتبه 126 ایران میان 176 کشور در شاخص کامیابی»/ این جامعه در نقطه کور حکومت است/ اختلافات طبقاتی در ایران زیاد شده"، کلیک کنید.