مروری بر تاریخچه نشاط باغ

نام «باغ نشاط» در تاریخ و جغرافیای وسیع ایران و هند، به چندین مکان تاریخی مهم اطلاق می شود که هر یک شکوه و داستان های خاص خود را دارند. این اشتراک نام، گاهی منجر به سردرگمی می شود، اما در عین حال نشان از ارج گذاری مشابه به مفهوم «نشاط» و «طراوت» در باغ سازی دارد.

باغ ها همواره نمادی از بهشت زمینی و محلی برای آرامش، تفریح و تجلی هنر معماری و کشاورزی بوده اند. از دل کوه های سرسبز کشمیر تا دشت های پهناور فارس و خراسان، باغ هایی با نام نشاط سر برافراشته اند که هر کدام برگ هایی از تاریخ پرفراز و نشیب این سرزمین ها را روایت می کنند. این باغ ها، نه تنها به دلیل زیبایی های طبیعی و طراحی های هنرمندانه خود چشم نواز هستند، بلکه به واسطه ارتباط با شخصیت های مهم تاریخی و رویدادهای سرنوشت ساز، از اهمیت فرهنگی و تاریخی ویژه ای برخوردارند. در این مقاله، به کاوش در تاریخچه و ویژگی های برجسته سه باغ نشاط مهم می پردازیم؛ باغ نشاط کشمیر در هند، باغ نشاط لار در استان فارس ایران و باغ نشاط فیروزه در استان خراسان رضوی ایران. هدف ما، ارائه یک دید جامع و تفکیک شده از این گنجینه های معماری و باغبانی است تا علاقه مندان به تاریخ، فرهنگ و گردشگری بتوانند درک عمیق تری از میراث مشترک «باغ نشاط» پیدا کنند.

باغ نشاط کشمیر (هند): شکوه دوران گورکانیان

در آغوش دره های سرسبز و دل انگیز کشمیر، در کرانه های شرقی دریاچه دال و در شهر سرینگر، باغی پلکانی با شکوهی بی بدیل خودنمایی می کند که از آن با نام «باغ نشاط» یاد می شود. این باغ، که اغلب به عنوان یکی از زیباترین باغ های گورکانی در هند شناخته می شود، نمونه ای بی نظیر از تلفیق هنر باغ سازی ایرانی و طبیعت خیره کننده کشمیر است. موقعیت استراتژیک آن در دامنه کوه زبروان، چشم اندازی وسیع به دریاچه دال و تپه های اطراف را فراهم می آورد و آن را به محلی ایده آل برای آرامش و تفریح تبدیل کرده است.

ریشه های تاریخی و ساخت باغ نشاط کشمیر

باغ نشاط کشمیر در سال 1633 میلادی به دستور آسف خان، برادر بزرگ تر ملکه نورجهان و وزیر اعظم امپراتور شاه جهان (پنجمین امپراتور گورکانی هند)، ساخته شد. هدف اصلی از ساخت این باغ، ایجاد یک اقامتگاه تابستانی و محلی برای برگزاری مراسم های سلطنتی، جشن ها و تفریحات خانواده دربار و نزدیکان امپراتوری بود. آسف خان، که خود از شخصیت های برجسته و تأثیرگذار دربار گورکانی به شمار می رفت، با الهام از باغ های پردیس ایرانی و با بهره گیری از دانش معماری و باغبانی آن زمان، این اثر بی نظیر را خلق کرد.

داستان های دربار و امپراتور شاه جهان

داستان های زیادی پیرامون ساخت و افتتاح باغ نشاط کشمیر و ارتباط آن با امپراتور شاه جهان روایت شده است. گفته می شود پس از اتمام ساخت باغ، شاه جهان از زیبایی و شکوه آن چنان به وجد آمد که سه بار پیاپی از آسف خان تقدیر کرد و انتظار داشت آسف خان به پاس این تحسین، باغ را به او اهدا کند. اما آسف خان به دلیل علاقه شدید به باغ خود، از این کار سر باز زد. این امر، حسادت امپراتور را برانگیخت و او دستور داد تا آب ورودی به باغ را که از کانال های سلطنتی تأمین می شد، قطع کنند. این دستور، به معنای نابودی تدریجی باغ بود و آسف خان را به شدت متأثر ساخت.

در روایت ها آمده است که پس از قطع شدن آب باغ، یکی از خدمتکاران وفادار آسف خان، با مشاهده اندوه ارباب خود و علیرغم فرمان امپراتور، شبانه آب را به باغ بازگرداند. این اقدام او، به جای خشم، تحسین شاه جهان را برانگیخت و امپراتور از داشتن چنین خدمتکاران وفاداری در خدمت وزیرش، خرسند شد و دستور داد آب باغ برای همیشه وصل بماند. این داستان، نشان دهنده اهمیت وفاداری و البته ارزش والای باغ سازی در فرهنگ گورکانی است.

معماری و ساختار بی نظیر باغ نشاط کشمیر

باغ نشاط کشمیر، شاهکاری از معماری باغ گورکانی است که بر اساس اصول باغ های ایرانی، به ویژه مفهوم چهارباغ، طراحی شده است. این باغ شامل 12 تراس یا طبقه پلکانی است که هر یک ارتفاعی متفاوت از دیگری دارند و نمادی از 12 برج فلکی یا 12 ماه سال هستند. این طبقات، به شکلی هنرمندانه با آبراه های مرکزی، آب نماها و فواره های متعدد به یکدیگر متصل می شوند و جریان آب از بالاترین نقطه تا پایین ترین سطح، جلوه ای پویا و دلنشین به باغ می بخشد. سیستم آب رسانی پیچیده و مهندسی شده این باغ، یکی از ویژگی های بارز آن است که در آن زمان، از پیشرفته ترین تکنیک ها به شمار می رفت.

تنوع گیاهی در باغ نشاط کشمیر نیز قابل توجه است. درختان کهنسال چنار با سایه سارهای دلپذیر خود، همراه با انواع گل های فصلی رنگارنگ و درختان میوه، فضایی عطرآگین و چشم نواز را به وجود می آورند. باغ به دو بخش اصلی تقسیم می شود: بخش عمومی (دیوان عام) که برای ملاقات ها و مراسمات عمومی استفاده می شد و بخش حرم سرا یا زنانه که در بالاترین نقطه باغ قرار داشت و مخصوص بانوان سلطنتی بود. این بخش از دو سمت به دریاچه دال منتهی می شد و حریم خصوصی بیشتری را فراهم می آورد.

ساختمان ها و عمارت های کوچک تر با سبک معماری گورکانی، در نقاط مختلف باغ پراکنده اند که از سنگ های محلی ساخته شده و با تزئینات ظریف اسلامی آراسته شده اند. سادگی در عین عظمت و زیبایی، جوهره اصلی طراحی این باغ است که آن را به یکی از مهم ترین نمونه های معماری باغ اسلامی و گورکانی در شبه قاره هند تبدیل کرده است. امروز، باغ نشاط کشمیر یکی از پربازدیدترین جاذبه های گردشگری سرینگر است و گردشگران از سراسر جهان برای تماشای شکوه تاریخی و زیبایی های طبیعی آن به این منطقه سفر می کنند.

باغ نشاط لار (استان فارس، ایران): تلاقی صفویه و قاجار

در دل شهر قدیم لار، در استان فارس، مجموعه ای تاریخی و ارزشمند به نام «باغ نشاط لار» قرار دارد که با مساحتی در حدود یک هکتار، روایتگر فصولی از تاریخ پرفراز و نشیب این منطقه است. این مجموعه شامل عمارت مرکزی، حمام، خانقاه و آرامگاه محمدتقی خان است و از تاریخ 17 مرداد 1382 با شماره 9260 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. باغ نشاط لار، نه تنها به دلیل ارزش های معماری و تاریخی اش اهمیت دارد، بلکه به عنوان مقر حکمرانان لارستان در دوره های قاجار و پهلوی اول و دوم، تا پیش از زلزله مخرب سال 1339، نقش سیاسی و اداری مهمی ایفا می کرده است.

روایت های متضاد از تاریخچه ساخت باغ نشاط لار

درباره تاریخ دقیق ساخت و بنیان گذار اصلی باغ نشاط لار، روایت های متفاوتی در میان مورخان و منابع تاریخی وجود دارد که هر یک بر دوره ای خاص تأکید دارند. این تضاد، به پیچیدگی و غنای تاریخی این مجموعه می افزاید.

روایت اول: عصر صفویه (الله وردی خان و امام قلی خان)

برخی پژوهشگران و منابع تاریخی، از جمله نوشته های «دون گارسیا د سیلوا ای فیگوئرا»، جهانگرد و سفیر اسپانیایی در دربار شاه عباس اول صفوی، معتقدند که ساخت این بنا به عصر صفویه و به ویژه به دوران حکومت الله وردی خان و پسرش امام قلی خان بازمی گردد. الله وردی خان، که اصالتاً گرجی بود و در دوران شاه طهماسب به ایران آورده شد، پس از گرویدن به اسلام، در زمان شاه عباس اول به یکی از قدرتمندترین سرداران و فرماندهان نظامی صفوی تبدیل شد. او در سال 1010 هجری قمری (1601-1602 میلادی) لارستان را فتح کرد و به عنوان حاکم این منطقه منصوب شد.

فیگوئرا در سفرنامه خود، به قصری زیبا و مجلل در لار اشاره می کند که ساخت آن توسط الله وردی خان آغاز شده بود، اما به دلیل مرگ وی ناتمام ماند. او در ادامه می نویسد که پسرش امام قلی خان، که او نیز از سرداران مشهور صفوی و جانشین پدر بود، کار ساخت این کاخ را به اتمام رساند. فیگوئرا جزئیات معماری قابل توجهی را از این بنا توصیف می کند: «این کاخ چندان بزرگ نبود، اما ساختمان بسیار عالی داشت. با عمارت های تابستان و زمستانی در طبقه زیرین این بنا طاق نماهایی بود مشرف بر باغی بزرگ انباشته از درختان نارنج و پرتقال و دیگر درختان میوه دار. در این طاق نماها، حوض هایی با فواره های بسیار تعبیه شده بود. در جلو خان ورودی که نمای آن با همان سنگ سفیدی ساخته شده است که در ساختمان بازار به کار برده اند، سکویی بلند و مرتفع ساخته اند که حاکم شهر هنگام اجرای عدالت یا بار عام در آن جا بر مخده ای می نشیند.» این توصیفات فیگوئرا، تصویری روشن از یک باغ سرای حکومتی در اوج دوران صفویه ارائه می دهد.

روایت دوم: عصر قاجار (علی خان لاری)

در مقابل روایت صفوی، برخی منابع دیگر، به ویژه کتیبه ها و اسناد محلی، ساخت عمارت باغ نشاط را به عصر قاجار و به دست علی خان لاری، حاکم قدرتمند لارستان در دوران محمدشاه قاجار، نسبت می دهند. بر اساس این روایت، عمارت اصلی باغ در سال 1256 هجری قمری (1840-1841 میلادی) ساخته شده است. علی خان، فرزند عبدالله خان و نوه محمد نصیرخان لاری بود که پس از فوت برادرش نصیرخان ثانی، در سال 1254 هجری قمری به حکومت لارستان رسید. او با تقدیم پیشکش های فراوان به دربار محمدشاه قاجار در تهران، حکم حکومتی لارستان و محال سبعه را دریافت کرد.

دوران حکمرانی علی خان لاری، با حوادث سیاسی مهمی همراه بود، از جمله تسخیر بمپور در سیستان به دستور محمدشاه قاجار که نشان از قدرت و نفوذ او داشت. اگرچه حکمرانی او کوتاه بود (چهار سال)، اما به دلیل فعالیت های عمرانی و سیاسی اش از اهمیت بالایی برخوردار است. این تضاد در روایت ها می تواند ناشی از این باشد که شاید بنای اولیه در دوره صفویه ساخته شده و در دوره قاجار، به ویژه توسط علی خان لاری، بازسازی، توسعه یا بخش هایی به آن اضافه شده باشد. این امر در مورد بسیاری از بناهای تاریخی ایران که در طول زمان دستخوش تغییرات و اضافات شده اند، معمول است و به جای رد کامل یک روایت، می تواند نشان دهنده لایه های مختلف تاریخی یک بنا باشد.

معماری عمارت مرکزی و بخش های مجموعه

عمارت مرکزی باغ نشاط لار، بنایی سه طبقه شامل زیرزمین، همکف و طبقه اول است که با وجود سادگی نسبی، از زیبایی و هماهنگی خاصی برخوردار است. معماری آن، بازتاب دهنده سبک رایج در بناهای قاجاری و صفوی متأخر در مناطق جنوب ایران است که بر استفاده از مصالح بومی و ایجاد فضاهایی مطبوع با توجه به اقلیم گرم منطقه تأکید دارد. زیرزمین عمارت، احتمالاً برای خنک ماندن در فصول گرم و نگهداری مایحتاج استفاده می شده است. اتاق های متعدد در طبقات مختلف، فضایی برای زندگی و اداره امور حکومتی فراهم می کرده اند. وجود حمام و خانقاه در مجموعه، نشان دهنده کاربرد جامع این باغ به عنوان یک مرکز حکومتی و همچنین مکانی برای عبادت و تجمع های مذهبی بوده است.

باغ نشاط لار، فارغ از روایات مختلف ساختش، نمادی از پویایی و تداوم حیات در دل تاریخ لارستان است و یادآور دوران های پرعظمتی است که این منطقه به عنوان یکی از کانون های مهم جنوب ایران شناخته می شد. حفاظت و مرمت این بنای ارزشمند، گامی مهم در حفظ هویت و تاریخ این سرزمین است.

باغ نشاط فیروزه (استان خراسان رضوی، ایران): کانون الهام و رویدادی تلخ برای کمال الملک

در شرق ایران، در شهرستان فیروزه از استان خراسان رضوی و در نزدیکی روستای تقی آباد، باغی با نام «باغ نشاط فیروزه» یا «باغ سالار» قرار دارد که در دوران قاجار ساخته شده و به واسطه پیوند ناگسستنی اش با نام استاد محمد غفاری، کمال الملک، شهرتی دوچندان یافته است. این باغ، که اکنون در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، نه تنها یک اثر معماری برجسته، بلکه نمادی از زندگی و هنر یکی از بزرگترین نقاشان معاصر ایران است.

معرفی و موقعیت باغ نشاط فیروزه

باغ نشاط فیروزه، با مساحتی حدود 15 هکتار و پلانی مربع شکل، در فاصله کوتاهی از شهر نیشابور و در مسیر روستای تقی آباد واقع شده است. تاریخ دقیق ساخت آن به دوره قاجار بازمی گردد و در طول زمان، دستخوش تغییرات مالکیت شده است. صاحب اولیه و سازنده این باغ، فردی به نام سالار معتمد، فرزند ابراهیم بیگ از اهالی قزوین بود که حدود 130 سال پیش در نیشابور زندگی می کرد. بعدها در سال 1336 شمسی، آقابالاخان گنجی این باغ را از صاحب اولیه آن خریداری کرد.

پیوند ناگسستنی با کمال الملک

آنچه باغ نشاط فیروزه را از بسیاری باغ های تاریخی دیگر متمایز می کند، حضور مکرر و طولانی مدت استاد کمال الملک در سال های پایانی عمرش در این مکان است. کمال الملک، که پس از بازگشت از اروپا و مواجهه با مشکلات سیاسی و اجتماعی، سال های آخر عمر خود را در تبعید خودخواسته در نیشابور گذراند، این باغ را پناهگاه و کانون الهام خود یافت. او در گوشه و کنار باغ، بوم های نقاشی خود را می گذاشت و به خلق آثاری بی بدیل می پرداخت که امروز هر یک گنجینه ای ملی محسوب می شوند. آثار نقاشی کمال الملک که از طبیعت و فضای این باغ الهام گرفته اند، گواه ارتباط عمیق او با این مکان است.

اما پیوند کمال الملک با باغ نشاط فیروزه، یک روایت دردناک و سرنوشت ساز را نیز در دل خود دارد. در سال 1307 شمسی، در همین باغ بود که چشم راست استاد نابینا شد. روایت این حادثه تلخ چنین است:

«زمانی که کمال الملک در این باغ مهمان دوست خود بود، یک روز صبح یکی از خدمه به همراه صبحانه برای او لیوانی شیر آورد. کمال الملک از خوردن شیر خودداری کرد. سالار معتمد، صاحب باغ، علت را جویا شد، اما کمال الملک ابتدا از گفتن امتناع می کرد. وقتی سالار معتمد دریافت که شیر فاسد بوده، خشمگین شد و سنگی به سمت خدمه پرتاب کرد. کمال الملک که قصد واسطه گری میان آن دو را داشت، ناخواسته در مسیر سنگ قرار گرفت و سنگ به چشم راست او برخورد کرد. این حادثه تلخ، به نابینایی یک چشم کمال الملک منجر شد و تأثیر عمیقی بر ادامه فعالیت هنری او گذاشت.»

این واقعه، نه تنها زندگی شخصی استاد را دگرگون کرد، بلکه تاریخ هنر نقاشی معاصر ایران را نیز تحت تأثیر قرار داد و اهمیت این باغ را در روایت زندگی یکی از نوابغ هنری کشورمان دوچندان ساخت.

ویژگی های معماری و طراحی باغ نشاط فیروزه

باغ نشاط فیروزه با پلانی مربع شکل و مساحت 15 هکتار، نمونه ای شاخص از باغ سازی ایرانی در دوره قاجار است. طراحی این باغ بر اساس اصول سنتی باغ های ایرانی است که معمولاً شامل محورهای اصلی آب نما و تقسیم بندی فضایی می شود. این بنا دارای دو ورودی اصلی در قسمت های شمالی و جنوبی، دو عمارت مجزا (عمارت شمالی و عمارت مرکزی)، دیوار حصار بلند و چهار برج نگهبانی در گوشه ها است که به امنیت و شکوه باغ می افزودند.

فضای داخلی باغ با درختان کهنسال و سرسبز، به ویژه درختان کاج و پسته، پوشیده شده است که فضایی دلپذیر و سایه دار را برای استراحت و تفریح فراهم می آورند. قدیمی ترین بخش باغ، عمارت شمالی آن است که در کنار دیوار ضلع شمالی و دقیقاً روبروی درب ورودی جنوبی قرار دارد. این عمارت متشکل از بخش های ساختمان مرکزی، حمام، آب انبار و اصطبل بوده و ورودی اصلی آن در مرکز عمارت قرار داشته و دسترسی نیز به بیرون باغ از سمت شمال فراهم بوده است. مصالح اصلی به کار رفته در عمارت شمالی، خشت خام و ملات گل است که برای جلوگیری از فرسایش و همچنین زیبایی بصری، با آجر نماکاری شده است.

تزئینات عمارت شمالی، به ویژه در قسمت جنوبی آن، شامل آجرکاری برجسته و کاشی کاری های زیبا بر روی لچکی های قوس ورودی است. این کاشی کاری ها اغلب شامل نقش های لوزی شکل برجسته ای هستند که جلوه ای خاص به بنا می بخشند. آجرکاری بالای نعل درگاه پنجره ها نیز به صورت برجسته اجرا شده است.

عمارت مرکزی، که تقریباً در مرکز باغ واقع شده، دارای پلانی مستطیل شکل است و در دو طبقه همکف و اول بنا شده است. این عمارت دارای 6 اتاق در طبقه همکف و 7 اتاق در طبقه اول بوده و مساحتی حدود 350 متر مربع را در بر می گیرد. بر اساس شواهد و گفته های افراد سالخورده محلی، طبقه همکف عمارت مرکزی در زمان سالار معتمد ساخته شده و طبقه بالایی آن بعدها توسط اجلال خان، فرزند سالار معتمد، به آن اضافه شده است. این بنا نیز دارای دو ورودی در اضلاع جنوبی و غربی است که با چند پله به سطح باغ می رسند.

نمای بیرونی عمارت مرکزی نیز با تزئینات قابل توجهی مانند قاب های آجری در دو طرف پنجره ها، پیش آمدگی های آجری در قسمت سرطاق پنجره ها، و یک سنتوری (پیشانی مثلثی شکل) در سردر ورودی که در رأس آن یک گلدان قرار دارد، آراسته شده است. درون این سنتوری، گچ بری ظریفی از دو فرشته همراه با گل و بوته به چشم می خورد که نشان دهنده هنر و ذوق معماران و هنرمندان آن دوران است.

ثبت ملی و مرمت باغ نشاط فیروزه

باغ نشاط فیروزه در تاریخ 5 آذر 1380 و به شماره 4492 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید که گامی مهم در جهت حفاظت از این میراث ارزشمند بود. پروژه های مرمت و بازسازی این باغ نیز از سال 1385 آغاز شد تا این گنجینه تاریخی برای نسل های آینده حفظ و نگهداری شود. امروزه، این باغ یکی از جاذبه های مهم گردشگری و فرهنگی استان خراسان رضوی محسوب می شود و بازدیدکنندگان را به سفری در تاریخ و هنر ایران دعوت می کند.

نتیجه گیری: میراث مشترک باغ نشاطها

همانطور که در این مقاله بررسی شد، نام «باغ نشاط» در جغرافیای وسیع ایران و هند، به سه مجموعه تاریخی و معماری مهم اشاره دارد که هر یک دارای هویت و داستان های منحصربه فرد خود هستند. باغ نشاط کشمیر، نمادی از شکوه دوران گورکانیان با معماری پلکانی و آبراه های دلنشین است که روایتگر حسادت امپراتور و وفاداری خادمان است. باغ نشاط لار، با روایات متضاد از ساخت در دوره های صفویه و قاجار، تلاقی گاه تاریخ و معماری لارستان است و نقش مهمی در حاکمیت منطقه ایفا می کرده است. در نهایت، باغ نشاط فیروزه در خراسان رضوی، نه تنها یک اثر قاجاری، بلکه یادآور سال های پایانی زندگی استاد کمال الملک و شاهد حادثه تلخ نابینا شدن اوست.

تفاوت های اصلی این باغ ها در موقعیت جغرافیایی، زمان دقیق ساخت، سبک های معماری و رویدادهای تاریخی مرتبط با آن ها مشهود است. باغ کشمیر با الهام از باغ های پردیس ایرانی و سبک گورکانی متمایز می شود، در حالی که باغ های لار و فیروزه، هر یک بازتابی از معماری صفوی متأخر و قاجاری در ایران هستند. با این حال، تمامی این باغ ها در یک وجه مشترک هستند: آن ها نمادی از هنر باغ سازی، زیبایی، طراوت و مکانی برای نشاط و آرامش بوده اند. این باغ ها، هر یک به نوبه خود، گنجینه های ارزشمندی از میراث فرهنگی و تاریخی هستند که نه تنها به عنوان جاذبه های گردشگری، بلکه به عنوان اسناد زنده از تاریخ و تمدن منطقه، اهمیت فراوانی دارند.

حفاظت و معرفی هر چه بیشتر این «باغ نشاط»ها، وظیفه مشترک ماست تا این گنجینه های بی نظیر برای نسل های آینده حفظ شوند. بازدید از این باغ ها، فرصتی است برای قدم زدن در تاریخ، تماشای هنر معماری و لذت بردن از زیبایی هایی که از قرن ها پیش به یادگار مانده اند.