تفکر امام، پاسخ به نیازهای بشر بحران زدۀ امروز است

ساز ایرانی/اصفهان جمهوری اسلامی، ثمره اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) است و اگر ما بخواهیم این میراث مبارک و ارزشمند در چارچوب تفکر سیاسی امام راحل(ره) و با همان اهداف و اصولی که پدرانمان با نظر به آن انقلاب کردند، به راه خود ادامه دهد، چاره ای جز آشنایی مستمر و نو به نو با آن تفکر و اندیشه، عمل به آن و مطالبه بر اساس آن نداریم.

اکنون در آستانه رحلت بنیانگذار انقلاب و یکی از مهم ترین نظریه پردازان سیاسی معاصر، اندیشه سیاسی ایشان را در گفت وگو با ابوالحسن فیاض انوش، عضو هییت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان بررسی می کنیم.

ساز ایرانی- مهم ترین ویژگی اندیشه سیاسی_ اجتماعی امام خمینی (ره) چیست که باعث ماندگاری این تفکر و شکل گیری نظام بر اساس آن شد؟

در توجه به اندیشه امام خمینی(ره) و به ویژه اندیشه سیاسیِ ایشان، اولین چیزی که توجه را به خود جلب می کند دین بنیاد بودنِ این اندیشه است که تفکر و نهضت حضرت امام را به عنوان حرکتی معنوی، مذهبی و دینی تلقی می کنند. این حرف در نگاه کلان کاملا صحیح است، اما دو ویژگی این اندیشه که باعث بقا، دوام و ماندگاری آن شده، عبارت است از منطق و عقلانیتی که بر این اندیشه حاکم است. به عبارت دیگر، تفکر امام از چنان صلابت و استحکام معرفت شناختی و زیربنایی برخوردار است که نه تنها می تواند پاسخگوی نیاز انسان و جامعه معاصر باشد بلکه درعرصه وسیع تر پاسخی به نیازهای بشر بحران زده امروز در حوزه های مختلف از جمله حاکمیت سیاسی است. زمانی که از عقلانیت و منطقِ مستحکم صحبت می شود منظور آن است که نیازهای اساسیِ بشر و نگرش توحیدی و جامع به این نیازها بیان شده و به همان میزان که به فرد و نیازهای فرد توجه دارد به جامعه و اقتضایات آن هم می پردازد. 

این تفکر به این معناست که در عین توجه به سیاست، به عبادت و معنویت توجه دارد و در عین توجه به دین، به دنیا هم توجه دارد و اساساً در اندیشه امام دوگانه هایی همچون فرد و اجتماع، سیاست و دیانت و دین و دنیا معنا ندارد و آنچنان همزیستی و در هم تنیدگی میان این ساحات وجود دارد که تفکیک آنها غیر ممکن است و بر اساس نگاه توحیدی به این ساحات پاسخگوی نیازهای بشر است. بسیاری بوده اند که برای بشر بحران زدۀ امروز نسخه های حتی دینی و معنوی تجویز کرده اند اما چون از همین دو ویژگی منطق و عقلانیت بی بهره بوده اند، به جای حل مشکلات و نافع بودن موجب افزایش مشکلات افراد و جوامع شده اند. 
نگاه امام (ره) به بشر را نگاهی جامع می دانند و همین نگاه جامع، رمز بقا و ماندگاری اندیشه ایشان است .

ساز ایرانی- نقش مردم در اندیشه امام چیست؟

مردم در نگاه امام خمینی، هم طریقیت دارند و هم موضوعیت؛ به این معنا که اگر قرار است کاری برای اصلاح امور اجتماعی انجام شود حتماً باید از طریق مردم و توسط آنها انجام شود؛ مغفول ماندن مردم در اصلاحات اجتماعی و سیاسی در نگاه امام بی معناست. مردم، مسیر، واسطه و فاعل رسیدن به ایده آل های سیاسی و اجتماعی و اصلاحات هستند، از سوی دیگر مردم در این تفکر موضوعیت دارند به این معنا که نتیجه و ثمره هرگونه اقدام و اصلاح اجتماعی باید عاید و واصل به مردم شود و مردم باید از این نتایج منتفع شوند. بسیاری، مدعیانِ حقوق مردم بوده اند که به محض رسیدن به قدرت، مردم را فراموش کردند، اما امام چه در دوران مبارزه و چه استقرار نظام هیچ گاه از این رکن رکین اندیشه خود غفلت نکردند، هر آنچه اتفاق می افتاد برای مردم بود و همه اقدامات هم توسط مردم انجام می شد.

بسیاری معتقدند بودند که مردم پیش از انقلاب به دلیل حاکمیت ترس و رعب در فضا یا عدم توان تحلیل شرایط در رخوت به سر می برند و باید با ایجاد یک شوک مثل حرکت مسلحانه جامعه را برانگیخته کرد، اما امام خمینی با وجود اینکه می دانستند ممکن است مشی مبارزه مسالمت آمیز با رژیم طاغوت مبارزه را طولانی کند اما کاملاً بر این اصل اعتقاد داشتند که تا زمانی که مردم آگاه نشده و لزوم حرکت و تغییر را متوجه نشوند هیچ حرکت و اصلاحی به نتیجه نمی رسد و از زیربنای مستحکم برخوردار نخواهد بود. بعد از انقلاب نیز همه مشکلات کشور با کمک و نیروی مردم حل می شد چه در بعد نظامی با تشکیل بسیج مستضعفین و در حوزه های مختلف کمک به جبهه ها و … بود.

ساز ایرانی- آزادی در نگاه و اندیشه امام خمینی چگونه معنا می شود و چه جایگاهی دارد؟

زمانی که آزادی را در اندیشه امام ردیابی می کنیم، می بینیم که شاید یکی از دقیق ترین تعابیر را ایشان عرضه کرده اند، جمله معروف ایشان آن است که «آزادی بالاترین ارزش هاست.» شاید برای برخی سوال برانگیز باشد، چراکه امام بیشتر در حوزه هایی مثل معنویت، استکبارستیزی و …شناخته می شوند اما این عبارت ایشان که «آزادی بالاترین ارزش هاست»، یعنی انجام هر کار اگر از اختیار و آگاهی برخوردار نباشد، آن حرکت ابتر و بی نتیجه و ناکام باقی خواهد ماند بسیاری افراد سعی می کنند با شکل دادن و تحریک مردم کار را به پیش ببرند، اما نظر امام آن بود که اگر بخواهیم حرکتی دیرپا، ماندگار و اثرگذار باشد باید با اختیار کامل و آگاهی کامل باشد در غیر این صورت ممکن است در میانه راه از انجام آن منصرف شود 

بنابراین آزادی در نگاه امام در اندیشه فلسفی و کلامیِ برگرفتۀ ایشان از قرآن ریشه دارد که انسان را موجودی دارای مختار و صاحب اراده می دانند و معتقد است هیچ گاه نمی توان انسان را مجبور به کاری کرد و از انسان مجبور و بی اختیار نمی توان انتظار فعالیت اثرگذار داشت؛ در واقع امام با توجه به شان و مقامی که برای اختیار و آگاهی انسان در هر حرکت قایل هستند، آزادی را بالاترین ارزش می دانند .

ساز ایرانی- گاهی گفته می شود که امام(ره) در دوران نهضت و پیش از پیروزی انقلاب شعارهایی را مطرح کردند و پس از استقرار نظام کم کم از آن شعارها کوتاه آمدند یا تعابیر خود را  درباره آنها تغییر دادند آیا این تعبیر را درست می دانید؟

اگر به طور مبنایی و ریشه ای نگاه و اندیشه امام در طول نهضت تا پیروزی انقلاب را دنبال کنیم، خواهیم دید که به هیج وجه این گونه نیست؛ اتفاقا امام خمینی(ره) از معدود افرادی بودند که چارچوب اندیشه خود را در همان ابتدا به صورت واضح برای مخاطبانِ خود چه دوستان و چه دشمنان مطرح کردند و در همه  شعارهایی که می دادند چه در حوزه سیاسی و چه در حوزه فرهنگی و اعتقادی نوعی پافشاری و توجه به همان اندیشه و مواضع دیده می شد.

البته به واسطه اینکه هر حرکت اجتماعی فراز و فرودهایی دارد و اقتصادی سیاسی، فرهنگی و اجتماعی در هر دوره و مقطع از یک حرکت می توانند اولویت بندی های متفاوتی پیدا کنند، قطعاً یک انسان خردمند و مدیر ناگزیر از حاکم کردن یک نوع هارمونی و هماهنگی بر این اولویت ها و شعارهاست و به اقتضای زمان؛ ضرورت و اولویت به سمت طرح آن شعارها برود. برای مثال امام تا قبل از انقلاب هیچ گاه مسلح شدن مردم و حرکت مسلحانه را توصیه نمی کنند، اما بعد از استقرار حاکمیت سیاسی جمهوری اسلامی و هجوم دشمن و آغاز جنگ تحمیلی، شرایط تغییر کرده و نیازها هم تغییر می کنند؛ لذا دستور بسیج میلیونی آموزش و تسلیح مردم برای دفاع از کشور مطرح می شود،

همچنین در حوزه روابط خارج، امام همواره مطرح کردند که مشکل اساسی ما با اسراییل و آمریکا آست و مسلماً در دورانِ بعد هم این اصل به قوت خود باقی است و فراز و فرودهای مختلف اصل استکبارستیزی را تحت الشعاع قرار نمی دهد. برای مثال امام در پایان عمر خود نامه ای به گورباچف نوشته و او را به مطاِِلعه اسلام دعوت می کنند، این را نمی توان مصادف با کوتاه آمدن و عدول ازاصول و شعارها دانست چرا که شرایطی که شوروی در انتهای حیات خود تجربه می کرد امام را وادار کرد که در نامه ای رییس دولت شوروی را تحذیر کنند و از دامی که مقابل آنهاست برحذر دارند. در واقع، امام از این شرایط به عنوان پنجره و امکانی برای طرح اندیشه های اسلام و قرآن می دانند و از آن استفاده می کنند.

ساز ایرانی- آیا  پاسخ مشکلات امروز جامعه نیز در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) وجود دارد و این تفکر همچنان قابلیت پاسخگویی به نیاز جامعه امروز را داراست؟

به زعم من پاسخ این سوال به صورت واضح و شفاف، بله است. به این معنا که ویژگی های اندیشه امام یعنی منطق و عقلانیت، جامعیت و مبتنی بودن بر نیازهای اساسی بشر عرضه شده و مخصوصاً با توجه به اصل مترقی تفکر شیعی یعنی اجتهاد مبتنی بر اقتضایات و نیازهای زمان، همچنان این اندیشه پاسخگوی نیازهای امروز جامعه است، به ویژه چارچوب ها و اصول اساسی این اندیشه یعنی اینکه این نهضت متکی بر اتکال خداوند، حرکت میلیونی توده های مردم و وحدت کاملا با شرایط تاریخی و اقتضایات مختلف سازگار است؛ آنچه اهمیت دارد آن است که مسیله شناسی خوبی توسط مدیران انجام شود در این صورت پاسخ های بسیار مناسب، شفاف و کامل در دسترس هستند. 

مسیله مهم دیگر آن است که آیا مدیرانی در طراز این اندیشه تولید می شوند؟ به میزانی که نخبگان و مردم ما اهتمام کنند که مدیران و مسیولینی در طراز اندیشه های امام  عرضه شده و مسیولیت پیدا کنند که این وجه به انتخاب مردم برای تعیین زمامداران چه در سطح ریاست جمهوری چه در سطوح دیگر باز می گردد. اگر فعالیتی به صورت مداوم و مستمر توسط مردم و مسیولان در این مسیر انجام شود، اندیشه امام هیچ بن بستی ندارد، کمااینکه همه دستاوردهای ما طی این سال ها بیشتر به واسطه پایبندی، تداوم و استمرار اندیشه های امام و  کاستی ها و مشکلات به واسطه عدم باور عمیق و فاصله گرفتن از اصول اندیشه امام خمینی(ره) توسط برخی مدیران بوده که نارضایتی هایی را هم ایجاد کرده است.

بنابراین تفکر امام پاسخ به نیازهای امروز و فردای جامعه ایرانی و در بُعد وسیع تر نیازهای بشر بحران زده امروز است و اساساً حضرت امام نه تنها مقطع تازه ای در تاریخ ایران باز کردند بلکه به اذعان دوست و دشمن، آغازگر فصلی نوین در تاریخ جهان هستند که ما به واسطه حجاب معاصرت ینی قرار گرفتن در عصر و زمانه نزدیک به دوره ایشان، ارزیابی دقیق، جامع و فرازمانی را نداریم و خواهیم دید که این اندیشه به یاری خدا در آینده خود را شکوفاتر، موثرتر و گره گشاتر نشان خواهد داد.

پایان خبر ساز ایرانی