توهین و افترا در قانون مجازات جدید

توهین و افترا در قانون مجازات جدید، از جرایم مهم علیه حیثیت افراد هستند. قانون مجازات اسلامی و به ویژه اصلاحات سال های 1399 و 1403، تغییرات قابل توجهی در مجازات ها و ارکان این جرایم ایجاد کرده است. آشنایی با این قوانین برای حمایت از حقوق فردی و اجتناب از پیامدهای حقوقی ضروری است.

آبرو و حیثیت هر فرد، سرمایه ای معنوی است که دین اسلام و نظام حقوقی ایران بر حفظ آن تأکید فراوان دارند. در جامعه ای که تعاملات انسانی پیچیده تر شده و فضای مجازی ابعاد جدیدی به ارتباطات بخشیده، اهمیت آگاهی از حدود و ثغور قانونی در زمینه هتک حرمت و بردن آبرو بیش از پیش نمایان می شود. جرایم توهین و افترا، دو دسته از مهم ترین جرایم علیه حیثیت معنوی اشخاص هستند که قانون گذار برای صیانت از حقوق شهروندان، مجازات هایی را برای آن ها در نظر گرفته است.

در سال های اخیر، به ویژه با تصویب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری در سال 1399 و تعدیل مجازات های نقدی تا سال 1403، تغییرات مهمی در قوانین مربوط به این جرایم ایجاد شده است که اطلاع از آن ها برای عموم جامعه و همچنین فعالان حقوقی حیاتی است. این مقاله با هدف ارائه یک راهنمای جامع، دقیق و به روز شده درباره جرایم توهین و افترا در قانون مجازات جدید، تمامی ابعاد این جرایم، از تعریف و ارکان تا مجازات ها، تفاوت ها و مراحل قانونی را به زبانی ساده و قابل فهم برای افراد غیرحقوقی توضیح می دهد، در عین حال که اطلاعات عمیق و فنی لازم را برای متخصصین حقوقی و دانشجویان ارائه می کند.

جرم توهین در قانون مجازات جدید

جرم توهین، به عنوان یکی از جرایم رایج در جامعه، اغلب با سوءتفاهم ها و برداشت های نادرست همراه است. درک دقیق ابعاد این جرم، از تعریف قانونی آن تا ارکان و مجازات های به روز شده، برای حفظ حقوق فردی و جلوگیری از نقض حقوق دیگران ضروری است. قانون مجازات جدید با اصلاحات خود، رویکردهای تازه ای در قبال این جرم اتخاذ کرده است.

تعریف توهین

توهین در لغت به معنای خوار و خفیف کردن، سست و ضعیف نمودن است. از منظر حقوقی، توهین عبارت است از هر گفتار، رفتار، نوشتار یا اشاره ای که به نحوی موجب کسر شأن، تحقیر، یا سبک شمردن حیثیت یک فرد متعارف در نظر عرف جامعه شود. ماده 608 قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) به این جرم اشاره دارد و می گوید: «هر کس به دیگری توهین نماید یا با استعمال الفاظ رکیک یا فحاشی باعث هتک حرمت شخص شود، چنانچه مشمول حد قذف نباشد، به جزای نقدی درجه شش محکوم خواهد شد.»

مصادیق توهین بسیار گسترده و متنوع هستند و محدود به الفاظ رکیک نمی شوند. این مصادیق می توانند شامل موارد زیر باشند:

• گفتار: استفاده از الفاظ رکیک، نسبت دادن صفات ناپسند، فحاشی.
• رفتار: آب دهان انداختن، درآوردن زبان، پشت چشم نازک کردن، ادا درآوردن، یا هر حرکت دیگری که در عرف جامعه توهین آمیز تلقی شود.
• نوشتار: نوشتن مطالب تحقیرآمیز در نامه ها، پیامک ها، ایمیل ها یا فضای مجازی.
• اشارات موهن: استفاده از حرکات دست یا بدن که معنای تحقیرآمیز داشته باشد.

ارکان تشکیل دهنده جرم توهین

برای تحقق جرم توهین، وجود سه رکن اساسی شامل عنصر قانونی، عنصر مادی و عنصر روانی ضروری است.

الف) عنصر قانونی

عنصر قانونی به معنای وجود یک نص صریح قانونی است که عملی را جرم تلقی کرده و برای آن مجازات تعیین کند. در خصوص جرم توهین، ماده 608 قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) مصوب سال 1375 به عنوان عنصر قانونی این جرم شناخته می شود. این ماده پیش از اصلاحات، مجازات شلاق تا 74 ضربه یا جزای نقدی از پنجاه هزار تا یک میلیون ریال را پیش بینی کرده بود.

• بررسی تغییرات جدید: با تصویب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری مصوب 1399، تغییرات مهمی در مجازات جرم توهین ایجاد شد. بر اساس بند ج ماده 1 این قانون، مجازات حبس (در صورت وجود) برای جرایم تعزیری درجه شش و هفت و هشت حذف یا کاهش یافت. اگرچه جرم توهین در ماده 608 پیش از این نیز مجازات حبس نداشت، اما این قانون به طور کلی باعث بازنگری در میزان مجازات های نقدی شد.
• تعدیل مجازات نقدی 1403: در سال 1403، هیئت وزیران به استناد ماده 28 اصلاحی قانون مجازات اسلامی، مبالغ جزای نقدی درجه شش را تعدیل و افزایش داد. بر این اساس، جزای نقدی درجه شش از بیش از 20 میلیون ریال تا 80 میلیون ریال (در قانون سال 1392) به بیش از دویست میلیون (200,000,000) ریال تا هشتصد میلیون (800,000,000) ریال افزایش یافته است.

مقایسه مجازات توهین قبل و بعد از اصلاحات جدید:

دوره زمانی	ماده قانونی	مجازات پیش بینی شده
پیش از 1399	ماده 608 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)	شلاق تا 74 ضربه یا جزای نقدی از 50,000 تا 1,000,000 ریال
پس از 1399 و تعدیل 1403	ماده 608 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) + بند ج ماده 1 قانون کاهش مجازات حبس تعزیری + تعدیل 1403	جزای نقدی درجه شش (بیش از 200,000,000 تا 800,000,000 ریال)

ب) عنصر مادی

عنصر مادی جرم توهین شامل رفتار فیزیکی مرتکب است که می تواند به صورت گفتار، کردار، نوشتار، یا حتی اشارات موهن باشد. این رفتار باید در عرف جامعه، تحقیرآمیز و موهن تلقی شود. مهم ترین نکات در خصوص عنصر مادی جرم توهین عبارتند از:

• فعل مثبت: توهین معمولاً با یک فعل مثبت (انجام کاری) محقق می شود. ترک فعل به تنهایی، حتی اگر به قصد تحقیر باشد، به ندرت به عنوان توهین کیفری شناخته می شود، مگر آنکه عرفاً دلالت بر توهین صریح داشته باشد.
• توهین آمیز بودن عمل از نظر عرف: تشخیص توهین آمیز بودن یک عمل یا گفتار، با توجه به زمان، مکان، شخصیت طرفین و عرف جامعه بر عهده دادگاه است. صرف خشونت در گفتار یا بی ادبی، لزوماً توهین کیفری محسوب نمی شود.
• معین، حقیقی و زنده بودن مخاطب: توهین باید به یک شخص حقیقی (نه حقوقی مانند اداره یا شرکت)، معین و زنده صورت گیرد. توهین به اشخاص فوت شده تنها در صورتی جرم محسوب می شود که عرفاً توهین به بازماندگان آن ها تلقی شود. توهین به گروه های کلی و نامعین (مثلاً توهین به «معلمان») جرم نیست، مگر اینکه گروه کوچک و قابل تشخیص باشد.
• شرط حضور یا علنی بودن: برای تحقق جرم توهین، لزومی به حضور فیزیکی مخاطب توهین نیست. توهین می تواند حضوری (در حضور بزه دیده)، غیابی (در حضور دیگران و غیاب بزه دیده) یا از طریق وسایل ارتباط جمعی مانند پیامک، ایمیل، شبکه های اجتماعی و… صورت گیرد. منظور از علنی بودن این است که توهین در معرض دید یا شنود عموم باشد، حتی اگر شاهد مستقیمی نباشد.
• جرم مطلق: توهین یک جرم مطلق است؛ به این معنا که صرف انجام عمل توهین آمیز برای تحقق جرم کافی است و نیازی نیست که تأثیری بر روحیه یا شخصیت فرد توهین شونده بگذارد. حتی اگر بزه دیده از توهین متأثر نشود، جرم محقق شده است.

ج) عنصر روانی

عنصر روانی یا سوء نیت، به قصد و اراده مرتکب در انجام عمل توهین آمیز اشاره دارد. جرم توهین، یک جرم عمدی است و تحقق آن نیازمند دو جزء است:

• قصد انجام رفتار توهین آمیز (سوء نیت عام): مرتکب باید اراده و قصد انجام فعلی را که توهین آمیز است، داشته باشد. عملی که بدون اراده (مانند در خواب یا بیهوشی) انجام شود، توهین کیفری محسوب نمی شود.
• آگاهی از موهن بودن رفتار (سوء نیت خاص): مرتکب باید از توهین آمیز بودن عمل یا گفتار خود آگاه باشد و قصد تحقیر یا هتک حرمت مخاطب را داشته باشد. اگر فردی بدون آگاهی از معنای توهین آمیز یک لفظ آن را به کار ببرد، عنصر روانی محقق نشده و جرم توهین صورت نمی گیرد.

انواع توهین

توهین به طور کلی به دو دسته اصلی تقسیم می شود:

• توهین ساده: این نوع توهین همان است که در ماده 608 قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) به آن اشاره شده و مجازات آن جزای نقدی درجه شش است. این توهین ها شامل فحاشی، به کار بردن الفاظ رکیک، یا هر رفتار تحقیرآمیز دیگری می شود که به اشخاص عادی نسبت داده می شود.
• توهین مشدد: در برخی موارد، به دلیل جایگاه خاص شخص مورد توهین یا شرایط ارتکاب جرم، مجازات توهین تشدید می شود. مثال هایی از توهین مشدد عبارتند از:
  • توهین به مقامات رسمی (مانند رئیس جمهور، وزرا، نمایندگان مجلس، کارمندان دولت حین انجام وظیفه).
  • توهین به ائمه معصومین، انبیاء و مقدسات اسلامی که ممکن است مشمول مجازات های سنگین تری از جمله حد (در صورت قذف) یا مجازات های خاص دیگر شود.

نکات مهم در خصوص جرم توهین

• توهین به خود و جریحه دار کردن عفت عمومی: اگر فردی به خودش توهین کند، این عمل جرم نیست. اما اگر این رفتار در انظار عمومی صورت گیرد و منجر به جریحه دار شدن عفت عمومی شود، ممکن است مشمول ماده 638 قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) شود که مربوط به تظاهر به عمل حرام در انظار عمومی است.
• تفاوت فحاشی با توهین ارتجالی: فحاشی به معنای به کار بردن الفاظ رکیک و زشت است. توهین ارتجالی توهینی است که ناگهانی و بدون فکر قبلی و غالباً در موقعیت های درگیری و مشاجره صورت می گیرد. هرچند ماهیت هر دو توهین است، اما در برخی موارد ممکن است دادگاه در توهین ارتجالی نگاه تخفیف آمیزتری داشته باشد.

تشخیص توهین آمیز بودن یک عمل یا گفتار، با توجه به عرف جامعه، زمان و مکان وقوع آن، و همچنین شخصیت طرفین، بر عهده دادگاه است و یک معیار ثابت و مطلق برای آن وجود ندارد.

جرم افترا در قانون مجازات جدید

افترا، جرمی جدی تر از توهین است که به طور مستقیم آبروی افراد را هدف قرار می دهد و می تواند منجر به تبعات جبران ناپذیری برای آن ها شود. توهین و افترا در قانون مجازات جدید با تغییراتی همراه بوده اند که آگاهی از آن ها برای هر شهروندی لازم است. این جرم با نسبت دادن یک عمل مجرمانه به دیگری، بدون توانایی اثبات آن، شکل می گیرد.

تعریف افترا

افترا در لغت به معنای تهمت زدن و دروغ بستن است. در اصطلاح حقوقی، افترا به معنای نسبت دادن صریح و علنی یک عمل مجرمانه به دیگری است، در حالی که نتوان صحت آن اسناد را ثابت کرد. افترا در قانون مجازات اسلامی در دو ماده 697 (افترای قولی) و 699 (افترای عملی) پیش بینی شده است. این جرم نه تنها به حیثیت معنوی شخص لطمه می زند، بلکه ممکن است او را در معرض تعقیب قضایی و تحمل مجازات قرار دهد.

ارکان تشکیل دهنده جرم افترا

مانند جرم توهین، جرم افترا نیز برای تحقق نیازمند وجود سه رکن قانونی، مادی و روانی است.

الف) عنصر قانونی

عنصر قانونی افترا در مواد 697 و 699 قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات) آمده است:

• ماده 697 (افترای قولی): هر کس به وسیله اوراق چاپی یا خطی یا به وسیله درج در روزنامه و جراید یا نطق در مجامع یا به هر وسیله دیگر به کسی امری را صریحاً نسبت دهد یا آن ها را منتشر نماید که مطابق قانون آن امر جرم محسوب می شود و نتواند صحت آن اسناد را ثابت نماید جز در مواردی که موجب حد است به جزای نقدی درجه شش محکوم خواهد شد.
• ماده 699 (افترای عملی): هر کس عالماً عامداً به قصد متهم نمودن دیگری آلات و اَدَو ات جرم یا اشیایی را که یافت شدن آن در تصرف یک نفر موجب اتهام او می گردد بدو ن اطلاع آن شخص در منزل یا محل کسب یا جیب یا اشیایی که متعلق به او ست بگذارد یا مخفی کند یا به نحوی متعلق به او قلمداد نماید و در اثر این عمل شخص مزبور تعقیب گردد، پس از صدو ر قرار منع تعقیب و یا اعلام برائت قطعی آن شخص، مرتکب به حبس از سه ماه تا یک سال و شش ماه و یا تا (74) ضَربه شلاق محکوم می شود.

• بررسی تغییرات جدید (1399 و 1403):
  • افترای قولی (ماده 697): مجازات این جرم، همانند گذشته، جزای نقدی درجه شش است. با توجه به تعدیل مجازات های نقدی در سال 1403، این میزان به بیش از دویست میلیون (200,000,000) ریال تا هشتصد میلیون (800,000,000) ریال تغییر یافته است. قانون کاهش مجازات حبس تعزیری (1399) تأثیری بر این ماده که اساساً مجازات حبس نداشت، نگذاشته است.
  • افترای عملی (ماده 699): مجازات این جرم پیش از قانون 1399، حبس از شش ماه تا سه سال و تا 74 ضربه شلاق بود. با تصویب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری 1399، مجازات حبس این جرم به حبس از سه ماه تا یک سال و شش ماه تقلیل یافت، در حالی که مجازات شلاق تا 74 ضربه تغییری نکرده است.

مقایسه مجازات افترا قبل و بعد از اصلاحات جدید:

دوره زمانی	نوع افترا	مجازات پیش بینی شده
پیش از 1399	افترای قولی (ماده 697)	جزای نقدی درجه شش (مبالغ قدیمی)
پیش از 1399	افترای عملی (ماده 699)	حبس از 6 ماه تا 3 سال و یا تا 74 ضربه شلاق
پس از 1399 و تعدیل 1403	افترای قولی (ماده 697)	جزای نقدی درجه شش (بیش از 200,000,000 تا 800,000,000 ریال)
پس از 1399	افترای عملی (ماده 699)	حبس از 3 ماه تا 1 سال و 6 ماه و یا تا 74 ضربه شلاق

ب) عنصر مادی

عنصر مادی افترا بسته به نوع آن (قولی یا عملی) متفاوت است:

• افترای قولی (ماده 697):
  • نسبت دادن صریح و علنی یک عمل مجرمانه: مفتری باید یک جرم مشخص (که در قانون دارای مجازات است) را به دیگری نسبت دهد. این نسبت دادن باید صریح و آشکار باشد، نه تلویحی و مبهم.
  • عدم توانایی در اثبات صحت اسناد: مفتری قادر به اثبات صحت انتساب جرم نباشد. این عدم توانایی باید پس از صدور قرار منع تعقیب یا حکم برائت قطعی فرد مفتری علیه محقق شود.
  • وسایل ارتکاب: این نسبت دادن می تواند از طریق اوراق چاپی یا خطی، درج در روزنامه و جراید، نطق در مجامع، رسانه های عمومی و فضای مجازی (مانند شبکه های اجتماعی و وبسایت ها) انجام گیرد.
• افترای عملی (ماده 699) یا پرونده سازی:
  • قرار دادن آلات و ادوات جرم: مرتکب به قصد متهم نمودن دیگری، آلات و ادوات جرم یا اشیای متهم کننده (مانند مواد مخدر، اسلحه غیرمجاز) را بدون اطلاع فرد در محل یا متعلق به او (مثل منزل، محل کار، خودرو یا جیب) قرار دهد یا مخفی کند.
  • تعقیب و در معرض اتهام قرار گرفتن شخص: در نتیجه این عمل، شخص مفتری علیه مورد تعقیب قضایی قرار گیرد. تحقق این جرم منوط به صدور قرار منع تعقیب یا حکم برائت قطعی برای شخص مفتری علیه است.

ج) عنصر روانی

عنصر روانی در جرم افترا نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است و شامل قصد و اراده مرتکب برای ارتکاب این جرم است:

• در افترای قولی: مرتکب باید علم و عمد در نسبت دادن یک جرم به دیگری داشته باشد و بداند که قادر به اثبات صحت این انتساب نیست. قصد اضرار به حیثیت فرد نیز بخشی از سوء نیت خاص در این جرم است.
• در افترای عملی: مرتکب باید عالماً و عامداً (با علم و اراده) و به قصد متهم نمودن دیگری، اقدام به قرار دادن اشیا یا ادوات جرم کند. قصد ضرر زدن به شخص دیگر در اینجا بسیار واضح تر است.

انواع افترا

افترا به دو دسته اصلی تقسیم می شود که هر یک ویژگی های خاص خود را دارند:

• افترای قولی: این نوع افترا شامل نسبت دادن شفاهی، کتبی یا انتشار یک عمل مجرمانه به دیگری است، بدون آنکه بتوان صحت آن را ثابت کرد. مثال بارز آن، انتشار خبری دروغین در روزنامه یا فضای مجازی مبنی بر اختلاس یک فرد است، در حالی که هیچ مدرکی برای اثبات آن وجود ندارد.
• افترای عملی: این نوع افترا که به پرونده سازی یا مانور متقلبانه نیز معروف است، با انجام اعمال فیزیکی برای متهم کردن دیگری صورت می گیرد. مانند قرار دادن مواد مخدر در خودروی فرد و سپس اطلاع دادن به پلیس برای دستگیری او.

نکات مهم در خصوص جرم افترا

• لزوم مجرمانه بودن امر منتسب شده: آنچه به فرد نسبت داده می شود، باید طبق قانون، یک عمل مجرمانه باشد و صرفاً یک صفت ناپسند یا عمل خلاف عرف کفایت نمی کند. مثلاً نسبت دادن دروغگویی به یک فرد افترا نیست، اما سرقت افترا محسوب می شود.
• نقش اثبات برائت یا صدور قرار منع تعقیب: تحقق جرم افترا منوط به این است که شخص مفتری علیه از اتهام وارده تبرئه شده باشد یا برای او قرار منع تعقیب صادر شده باشد. یعنی ابتدا باید به اتهام منتسب شده رسیدگی شود و بی گناهی شخص ثابت گردد تا سپس بتوان از مفتری شکایت افترا کرد.
• مفهوم اعاده حیثیت در جرم افترا: اعاده حیثیت به معنای بازگرداندن اعتبار و آبروی از دست رفته فرد است. در جرم افترا، علاوه بر مجازات مرتکب، در صورت امکان، اعاده حیثیت شاکی نیز مورد توجه قرار می گیرد.

تفاوت های کلیدی توهین، افترا و نشر اکاذیب

در مباحث حقوقی، به خصوص در جرایم علیه حیثیت معنوی، مفاهیم توهین، افترا و نشر اکاذیب اغلب با یکدیگر اشتباه گرفته می شوند. با وجود شباهت ها، این سه جرم دارای تفاوت های ماهوی و قانونی مهمی هستند که آگاهی از آن ها برای تشخیص صحیح و پیگیری قانونی ضروری است. توهین و افترا در قانون مجازات جدید، در کنار نشر اکاذیب، چارچوب مشخصی دارند.

تفاوت های اصلی این سه جرم را می توان به شرح زیر خلاصه کرد:

ویژگی	جرم توهین	جرم افترا	جرم نشر اکاذیب
موضوع جرم	خفیف کردن حیثیت، تحقیر، یا سبک شمردن فرد با هر گفتار، رفتار یا نوشتار موهن (نسبت دادن صفت ناپسند).	نسبت دادن صریح یک عمل مجرمانه به دیگری بدون توانایی اثبات آن.	نسبت دادن امور خلاف واقع (که لزوماً جرم نیستند) به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی.
لزوم اثبات	عدم نیاز به اثبات امر منتسب شده؛ صرفاً اثبات توهین آمیز بودن عمل یا گفتار کافی است.	فرد مفتری کننده باید نتواند صحت امر مجرمانه منتسب شده را ثابت کند (یعنی شخص مفتری علیه تبرئه شود).	اثبات خلاف واقع بودن امور منتسب شده ضروری است.
مواد قانونی مرتبط	ماده 608 قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات).	ماده 697 (افترای قولی) و ماده 699 (افترای عملی) قانون مجازات اسلامی (بخش تعزیرات).
مجازات ها (بر اساس قانون جدید)	جزای نقدی درجه شش (بیش از 200 میلیون تا 800 میلیون ریال در سال 1403).	افترای قولی: جزای نقدی درجه شش. افترای عملی: حبس از 3 ماه تا 1 سال و 6 ماه و یا تا 74 ضربه شلاق.	حبس از 1 ماه تا 1 سال و یا شلاق تا 74 ضربه، علاوه بر اعاده حیثیت.

به طور خلاصه، کلید تمایز بین این سه جرم، ماهیت چیزی است که به فرد نسبت داده می شود. در توهین، یک صفت ناپسند یا عمل تحقیرآمیز است؛ در افترا، یک جرم مشخص است؛ و در نشر اکاذیب، یک امر خلاف واقع (که می تواند جرم یا غیرجرم باشد) به فرد نسبت داده می شود.

روند رسیدگی قضایی به جرایم توهین و افترا

برای افرادی که مورد توهین یا افترا قرار می گیرند یا به این جرایم متهم می شوند، آشنایی با مراحل قانونی رسیدگی بسیار حیاتی است. سیستم قضایی فرآیندی مشخص برای رسیدگی به این دست از شکایات دارد که طی کردن آن نیازمند دقت و آگاهی است.

چگونگی طرح شکایت: تقدیم شکواییه

اولین گام برای پیگیری جرایم توهین و افترا، طرح شکایت کیفری است. این شکایت باید در قالب یک شکواییه به مرجع قضایی صالح (دادسرای عمومی و انقلاب) ارائه شود. در شکواییه باید مشخصات شاکی (متضرر از جرم)، مشتکی عنه (متهم)، شرح دقیق واقعه توهین یا افترا، زمان و مکان وقوع جرم، و دلایل اثبات آن به روشنی قید شود.

مدارک و مستندات لازم

جمع آوری و ارائه مدارک مستدل نقش بسزایی در اثبات جرم و موفقیت در پرونده دارد. این مستندات می تواند شامل موارد زیر باشد:

• شهادت شهود: افرادی که در زمان وقوع جرم حضور داشته اند و شاهد توهین یا افترا بوده اند.
• فیلم و صدا: ضبط های صوتی یا تصویری که نشان دهنده وقوع جرم باشد.
• پیامک، ایمیل، اسکرین شات: در صورتی که توهین یا افترا در فضای مجازی یا از طریق پیام های متنی صورت گرفته باشد، اسکرین شات ها و مدارک الکترونیکی معتبر.
• استشهادیه: گواهی کتبی چند نفر از افراد معتمد که وقوع جرم را تأیید می کنند.
• نامه ها، نشریات، اوراق چاپی: در مورد افترای قولی یا توهین کتبی.
• مدارک پزشکی قانونی: در صورت وجود آسیب های روحی یا جسمی (اگرچه برای توهین کمتر کاربرد دارد).

مرجع صالح برای رسیدگی

مرجع صالح برای رسیدگی اولیه به جرایم توهین و افترا، دادسرای عمومی و انقلاب محل وقوع جرم یا محل اقامت متهم است. پس از تحقیقات مقدماتی در دادسرا و در صورت احراز وقوع جرم، پرونده با صدور کیفرخواست به دادگاه کیفری دو ارسال می شود.

مراحل دادرسی

1. ثبت شکواییه: شاکی شکایت خود را در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت می کند.
2. تحقیقات مقدماتی در دادسرا: بازپرس یا دادیار به بررسی دلایل و مستندات می پردازد، از طرفین و شهود تحقیق می کند و در صورت لزوم دستور جمع آوری مدارک را صادر می کند.
3. صدور قرار نهایی در دادسرا: در صورت کافی بودن دلایل، قرار جلب به دادرسی و سپس کیفرخواست صادر می شود. در غیر این صورت، قرار منع تعقیب یا موقوفی تعقیب صادر می گردد.
4. رسیدگی در دادگاه کیفری دو: پرونده به دادگاه ارسال و قاضی دادگاه با تشکیل جلسه رسیدگی، به بررسی اتهامات می پردازد و در نهایت رأی مقتضی (حکم برائت یا محکومیت) را صادر می کند.
5. اعتراض به رأی: هر یک از طرفین (شاکی یا متهم) در صورت عدم رضایت از رأی صادره، می توانند در مهلت مقرر قانونی به آن اعتراض کنند تا پرونده در دادگاه تجدیدنظر استان مورد بررسی مجدد قرار گیرد.

نقش وکیل در پرونده های توهین و افترا

حضور وکیل در تمامی مراحل رسیدگی قضایی می تواند نقش بسیار مؤثری در پیشبرد پرونده داشته باشد. وکیل متخصص در امور کیفری می تواند:

• به شاکی در تنظیم دقیق شکواییه و جمع آوری مستندات کمک کند.
• در مراحل تحقیقات دادسرا و جلسات دادگاه از حقوق موکل خود دفاع کند.
• اطلاعات حقوقی لازم را به موکل ارائه داده و او را از پیچیدگی های قانونی آگاه سازد.
• در صورت لزوم، اعتراض به آراء صادره را پیگیری کند.

سوالات متداول در خصوص توهین و افترا در قانون جدید

سوالات متداول

مجازات توهین و افترا در فضای مجازی (اینستاگرام، تلگرام و…) چیست؟

مجازات توهین و افترا در فضای مجازی تفاوتی با توهین و افترا در فضای حقیقی ندارد و همان مواد قانونی (ماده 608 برای توهین، ماده 697 و 699 برای افترا) اعمال می شوند. انتشار محتوای توهین آمیز یا افترائآمیز از طریق پلتفرم هایی مانند اینستاگرام، تلگرام، توییتر، یا وبسایت ها، به دلیل جنبه علنی بودن، می تواند به راحتی مورد پیگرد قرار گیرد. مستندات شامل اسکرین شات ها، آرشیو چت ها، و لینک های مربوطه به عنوان دلیل قابل ارائه هستند. علاوه بر قانون مجازات اسلامی، در مواردی ممکن است قانون جرایم رایانه ای نیز اعمال شود.

آیا می توان از توهین به شخص فوت شده شکایت کرد؟

اصولاً توهین به اشخاص فوت شده جرم محسوب نمی شود، مگر اینکه عرفاً توهین به بازماندگان (مانند فرزندان، همسر یا پدر و مادر) فرد فوت شده تلقی شود. در این صورت، بازماندگان می توانند به نمایندگی از خود (نه از متوفی) اقدام به شکایت کنند. همچنین، در صورتی که توهین به متوفی شامل نسبت دادن قذف (تهمت زنا یا لواط) باشد، بازماندگان می توانند تحت عنوان قذف شکایت نمایند.

مجازات افترا به مقامات رسمی چیست؟

در خصوص افترا به مقامات رسمی، مجازات بر اساس مواد 697 و 699 قانون مجازات اسلامی تعیین می شود. اما نکته مهم این است که اگر این افترا با انگیزه تشویش اذهان عمومی یا اضرار به مقامات رسمی باشد، ممکن است تحت عنوان نشر اکاذیب (ماده 698) نیز قابل پیگیری باشد که مجازات آن حبس از یک ماه تا یک سال و یا شلاق تا 74 ضربه است. همچنین، افترا به مقامات عالی رتبه یا رهبری می تواند مجازات های سنگین تری داشته باشد.

اگر به جرم توهین یا افترا متهم شوم چه اقداماتی باید انجام دهم؟

اگر به جرم توهین یا افترا متهم شدید، بهترین اقدام این است که بلافاصله با یک وکیل متخصص کیفری مشورت کنید. هرگز بدون مشورت با وکیل اقدام به پاسخگویی یا ارائه دفاعیه نکنید. وکیل می تواند شما را در تنظیم دفاعیه، ارائه مدارک بی گناهی، و پیگیری مراحل دادرسی راهنمایی کند. همچنین، سعی کنید از هرگونه اقدام تحریک آمیز یا توهین آمیز بیشتر خودداری کنید.

آیا مجازات های مالی در قانون جدید توهین و افترا تعدیل شده اند و چقدر هستند؟

بله، مجازات های مالی (جزای نقدی) در قانون مجازات جدید و به ویژه با تعدیلات سال 1403، افزایش یافته اند. برای جرم توهین (ماده 608) و افترای قولی (ماده 697)، مجازات جزای نقدی درجه شش تعیین شده است که در سال 1403 معادل بیش از دویست میلیون (200,000,000) ریال تا هشتصد میلیون (800,000,000) ریال می باشد. این تعدیل ها با هدف حفظ ارزش جزای نقدی در برابر تورم صورت گرفته است.

تفاوت افترا با هجو چیست؟

هجو (ماده 700 قانون مجازات اسلامی) به معنای سرودن شعر یا نوشتن نثر در نکوهش و مذمت دیگری، به قصد تحقیر و رسوا کردن است. تفاوت اصلی هجو با افترا این است که در هجو، لزوماً نسبت دادن عمل مجرمانه مطرح نیست، بلکه بیشتر جنبه تحقیر، تمسخر و بدگویی دارد. مجازات هجو حبس از پانزده روز تا سه ماه است که نسبت به افترا خفیف تر است. با این حال، اگر هجو حاوی تهمت مجرمانه باشد، می تواند مشمول افترا نیز قرار گیرد.

آیا برای جرم توهین حتماً باید شاکی خصوصی وجود داشته باشد؟

بله، جرم توهین و افترا هر دو از جرایم قابل گذشت محسوب می شوند. به این معنا که تعقیب و رسیدگی به آن ها منوط به شکایت شاکی خصوصی است و با گذشت شاکی خصوصی، تعقیب یا اجرای مجازات متوقف می شود. بنابراین، تا زمانی که شخص مورد توهین یا افترا قرار گرفته شکایت نکند، مقامات قضایی نمی توانند به آن رسیدگی کنند.

نتیجه گیری

در جامعه پیچیده امروز که تعاملات انسانی ابعاد گسترده ای یافته، آگاهی از قوانین مربوط به حفظ حیثیت و آبروی افراد بیش از پیش ضروری است. جرایم توهین و افترا، به عنوان دو جرم مهم علیه شخصیت معنوی، همواره نیازمند توجه و درک صحیح بوده اند. با تصویب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری در سال 1399 و تعدیل مجازات های نقدی تا سال 1403، تغییرات مهمی در قانون مجازات جدید در خصوص توهین و افترا ایجاد شده که درک آن ها برای هر شهروندی حیاتی است.

همان طور که در این مقاله به تفصیل شرح داده شد، توهین به معنای تحقیر و خفیف کردن دیگری با گفتار، رفتار یا نوشتار موهن است، در حالی که افترا به معنای نسبت دادن یک عمل مجرمانه به دیگری بدون توانایی اثبات آن است. تفاوت های کلیدی این دو جرم با نشر اکاذیب نیز در ماهیت امری است که نسبت داده می شود و نیازمندی های اثباتی هر یک. هدف از این بازنگری ها، نه تنها کاهش بار زندان ها بلکه ایجاد تعادل و تناسب بیشتر بین جرم و مجازات، و همچنین به روزرسانی قوانین متناسب با شرایط اجتماعی و اقتصادی بوده است.

برای حفظ حقوق شهروندی خود و دیگران، توصیه می شود همواره در بیان و رفتار خود دقت لازم را مبذول دارید و از ارتکاب اعمالی که می تواند منجر به هتک حرمت اشخاص شود، پرهیز کنید. در صورت مواجهه با موارد توهین یا افترا، یا اتهام به این جرایم، مراجعه به مراجع قضایی و به ویژه مشاوره با یک وکیل متخصص حقوقی، بهترین و مؤثرترین راه برای احقاق حق و جلوگیری از سردرگمی های قانونی است. آگاهی و اقدام به موقع، کلید دفاع از حیثیت و حقوق شما در نظام قضایی است.