خلاصه کتاب در محضر استاد ( نویسنده کاظم هژیرآزاد )

«در محضر استاد» نوشته کاظم هژیرآزاد، خاطراتی ارزشمند و روایتی دقیق از تاریخ تئاتر ایران معاصر، به ویژه زندگی و آموزه های مصطفی اسکویی، بنیان گذار تئاتر آناهیتا است. این کتاب نه تنها زندگینامه یک هنرمند پیشکسوت است، بلکه سندی مستند از دوران طلایی تئاتر مدرن ایران و نقش بی بدیل استادانی چون اسکویی در شکل گیری آن به شمار می رود. برای درک عمیق تر این اثر، نیاز به بررسی دقیق محتوای آن، فراتر از یک معرفی ساده، احساس می شود.

چرا «در محضر استاد»؟ ادای دین به ریشه های تئاتر ایران

انگیزه اصلی نگارش کتاب «در محضر استاد»، ادای احترام و سپاسگزاری کاظم هژیرآزاد، بازیگر و نویسنده پیشکسوت، به معلم و مرادش، مصطفی اسکویی است. اسکویی، شخصیتی استوار و متعهد به هنر تئاتر بود که زندگی خود را وقف تربیت بازیگران قدرتمند و بنیان گذاری مکتبی نوین در تئاتر ایران کرد. هژیرآزاد با نگارش این کتاب، نه تنها به یادبود استادش می پردازد، بلکه تاریخ شفاهی بخشی مهم از تئاتر ایران را نیز از دیدگاه یک شاهد عینی بازگو می کند. این اثر به دلیل همین نگاه از درون به تاریخ تئاتر، اهمیت ویژه ای پیدا می کند و سندی معتبر برای شناخت نسل اول و دوران طلایی تئاتر مدرن ایران محسوب می شود.

این کتاب به ما نشان می دهد که چگونه یک هنر، با تلاش های بی وقفه و ایثارگرانه افراد دغدغه مند، می تواند به اوج خود برسد. «در محضر استاد» صرفاً یک زندگینامه نیست، بلکه آینه ای است که بازتابی از دوران شکوفایی تئاتر در ایران را به دست می دهد؛ دورانی که هنرمندانی با جان و دل برای پیشرفت این هنر کوشیدند و میراثی ماندگار از خود بر جای گذاشتند. خواندن این کتاب برای هر کسی که به ریشه های تئاتر معاصر ایران علاقه مند است، فرصتی بی نظیر برای درک عمیق تر تلاش ها و مبارزات هنرمندان این عرصه فراهم می آورد.

مصطفی اسکویی: بنیان گذار مکتب آناهیتا و پیشگام تئاتر نوین ایران

معرفی جامع مصطفی اسکویی و تأثیر او

مصطفی اسکویی، نامی آشنا برای اهالی تئاتر و یکی از ستون های اصلی تئاتر نوین ایران است. او تنها یک کارگردان یا معلم نبود؛ اسکویی معماری بود که با نگاهی جامع و متعهدانه، بنای تئاتری اصیل و ریشه دار را در ایران پی ریزی کرد. نقش او در تربیت نسل های متعددی از بازیگران و کارگردانان، انکارناپذیر است. او بنیان گذار گروه تئاتر آناهیتا بود که در زمان خود، مکتبی پیشرو و الهام بخش برای بسیاری از هنرمندان جوان به شمار می رفت.

برای اسکویی، تئاتر صرفاً یک سرگرمی یا حرفه نبود؛ بلکه تمام دغدغه و معنای زندگی اش بود. این تعهد بی وقفه او به هنر، به شاگردانش نیز منتقل می شد و فضایی پر از اشتیاق و جدیت را در کلاس ها و تمرینات آناهیتا رقم می زد. او با تلاش بی وقفه و با وجود تمامی چالش ها، مکتبی را بنیان نهاد که بسیاری از بزرگان امروز تئاتر، مرهون آموزه های آن هستند. اسکویی معتقد بود که تئاتر باید از زندگی نشأت بگیرد و به زندگی خدمت کند؛ این تفکر، در تمامی آموزش ها و اجراهای او مشهود بود.

کاظم هژیرآزاد و مکتب استانیسلاوسکی: ورود به دنیای آناهیتا

آشنایی کاظم هژیرآزاد جوان با مصطفی اسکویی، داستانی از تقدیر و اراده است. هژیرآزاد، که از دوران کودکی اشتیاقی بی حد و حصر به بازیگری داشت، سرنوشت خود را در یک آگهی روزنامه یافت. این آگهی، دریچه ای به دنیای جادویی تئاتر باز کرد و او را وارد کلاس های بازیگری مصطفی اسکویی در هنرکده آزاد آناهیتا کرد. این نقطه، آغاز مسیری بود که زندگی حرفه ای هژیرآزاد را برای همیشه متحول ساخت.

در کلاس های اسکویی، هژیرآزاد با مبانی و اصول مکتب استانیسلاوسکی آشنا شد. این مکتب روسی، بر مفاهیمی چون «باورپذیری» (believability)، «درک موقعیت» (understanding the given circumstances) و «هدفمندی کار بازیگر» (actor’s objective) تأکید داشت. اسکویی با اتکا به دانش عمیق خود از استانیسلاوسکی، این آموزه ها را به شکلی عملی و ملموس به هنرجویانش انتقال می داد. هژیرآزاد در کتاب خود، به تفصیل از اولین تجربیات هنرجویی اش، جو کلاس ها، تمرینات عملی و آموزه های شفاهی استادش می گوید. این بخش ها، به خواننده اجازه می دهند تا فضای هنری پرشور دهه های ۴۰ و ۵۰ ایران را از نزدیک لمس کند و درک عمیقی از نحوه آموزش بازیگری در آن دوران به دست آورد. آموزه های استانیسلاوسکی از زبان اسکویی، برای هژیرآزاد نه تنها درسی تئوریک، بلکه راهنمایی عملی برای ورود به عمق نقش و ایجاد شخصیتی باورپذیر بر روی صحنه بود.

سیر محتوایی کتاب «در محضر استاد»: روایت گام به گام یک تاریخ سازی

کتاب «در محضر استاد» ساختاری روایی و تحلیلی دارد که خواننده را گام به گام با زندگی استاد اسکویی، تجربیات کاظم هژیرآزاد و تاریخ تئاتر آناهیتا همراه می کند. این کتاب، در سه فصل اصلی و یک سرآغاز، به بررسی ابعاد مختلف این رابطه استاد و شاگردی و تأثیر آن بر صحنه تئاتر ایران می پردازد.

«بر سر تابوت استاد»: ندای یک حسرت و آغاز یک روایت

کتاب با صحنه ای تأثربرانگیز و گزنده آغاز می شود: کاظم هژیرآزاد بر سر تابوت استادش، مصطفی اسکویی. این بخش، نه تنها نقطه آغازین خاطرات و روایت نویسنده است، بلکه آینه ای از حسرت و گله مندی او از عدم قدردانی شایسته از استاد در زمان حیاتش را به تصویر می کشد. هژیرآزاد با لحنی صادقانه و دلگیر، این سؤال را مطرح می کند که چرا ستایش ها و تجلیل ها از شخصیت و زحمات استاد اسکویی، باید پس از مرگ او و در غیابش مطرح شوند. این مقدمه، خواننده را با فضای عمیق و عاطفی کتاب همراه می کند و انگیزه ی نویسنده را برای ثبت این خاطرات و بازگو کردن ناگفته ها بیش از پیش نمایان می سازد. این شروع، یادآور این است که چگونه بسیاری از بزرگان هنر، تنها پس از فوتشان به شکلی که شایسته اند، مورد توجه و قدردانی قرار می گیرند.

«این کتاب پیش از آنکه پژوهشی دانشگاهی یا مطالعه ای تاریخی در مورد شیوه ی تدریس یا سبک کارگردانی آثار نمایشی خانم و آقای اسکویی باشد، بیشتر یادنامه ای است سرشار از مهر و وفاداری از سوی هنرمندی فرهیخته و سرد و گرم چشیده که صادقانه به میدان آمده تا نسبت به استادانش ادای احترام کند. کتاب در محضر استاد بخشی از ناگفته های تاریخ تئاتر معاصر ایران را بازگو می کند.» (دکتر قطب الدین صادقی)

«بازی زندگی با یک آگهی»: از هنرستان فنی تا صحنه تئاتر

فصل اول کتاب به تفصیل، داستان اولین گام های کاظم هژیرآزاد در دنیای تئاتر را روایت می کند. مسیر زندگی او، با یک آگهی کوچک در روزنامه تغییر می کند؛ آگهی برای ثبت نام در کلاس های بازیگری مصطفی اسکویی. هژیرآزاد، که در آن زمان مشغول تحصیل در هنرستان فنی بود، با شور و شوق بی حد و حصر کودکی اش به بازیگری، این فرصت را غنیمت می شمارد و وارد کلاس های آناهیتا می شود. این فصل، به شرح دقیق اولین تجربیات هنرجویی، فضایی که در کلاس ها حاکم بود و نحوه آشنایی با مبانی مکتب استانیسلاوسکی می پردازد.

نویسنده با ظرافت، مثال هایی ملموس از تمرینات عملی و آموزه های شفاهی استاد اسکویی را ارائه می دهد. او به مفاهیمی مانند «باورپذیری»، «درک موقعیت» و «هدفمندی کار بازیگر» اشاره می کند که برای یک بازیگر، ستون های اصلی کار محسوب می شوند. این بخش از کتاب، نه تنها سیر تحول هنرمندانه هژیرآزاد را نشان می دهد، بلکه دریچه ای به روی فضای هنری پرجنب وجوش دهه های ۴۰ و ۵۰ ایران می گشاید؛ جایی که تئاتر به معنای واقعی کلمه، بخشی جدایی ناپذیر از زندگی فرهنگی جامعه بود. خواننده می تواند تصور کند که چگونه یک جوان مشتاق، از دنیای آموزش فنی به دنیای پر از احساس و خیال هنر، پا می گذارد و مسیر زندگی اش برای همیشه تغییر می کند.

«نوشتاری پراکنده و مرتبط با استاد اسکویی و گروه آناهیتا»: فراز و فرود یک مکتب

فصل دوم کتاب، به جزئیات تاریخی و فعالیت های گروه تئاتر آناهیتا اختصاص دارد. این گروه، نقش کلیدی در شکل گیری و پیشرفت تئاتر معاصر ایران ایفا کرد و در زمان خود، رقیبی جدی برای دیگر گروه های تئاتری محسوب می شد. هژیرآزاد به چالش ها و موانعی که استاد اسکویی و گروهش در مسیر فعالیت خود با آن ها روبه رو بودند، از جمله مسائل مالی، فشارهای سیاسی و رقابت های هنری، می پردازد. این بخش از کتاب، نشان می دهد که چگونه یک گروه تئاتری، با وجود تمامی سختی ها، توانست در دل جامعه ریشه دواند و آثاری ماندگار خلق کند.

کتاب در این فصل به معرفی برخی از آثار و اجراهای مهم آناهیتا که در آن زمان به روی صحنه رفتند، می پردازد. همچنین، به چگونگی پاگیری تئاترهای پیشرو دیگر و ارتباط آن ها با آناهیتا اشاره می کند و نقشی که این گروه در الهام بخشی به دیگر هنرمندان ایفا کرد، روشن می سازد. جزئیات ذکر شده در این فصل، تصویری جامع از صحنه تئاتر آن دوران و تلاش های بی وقفه هنرمندان برای زنده نگه داشتن چراغ هنر را ارائه می دهد. این فصل به خوبی نشان می دهد که رشد و بالندگی یک جریان هنری، چگونه با فراز و فرودهای اجتماعی و سیاسی پیوند خورده است.

تئاتر سعدی: نمادی از تخریب و بازسازی

یکی از نمونه های بارز جزئی نگری و دقت تاریخی کتاب، اشاره به محل انجام مصاحبه استاد اسکویی با هنرجویان در سالن نیم سوخته سینما سعدی است. این سینما، که پیش از آن تئاتر سعدی بود، در جریان کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ توسط اراذل به آتش کشیده شده بود. این جزئیات دقیق، نه تنها فضای تاریخی و اجتماعی آن دوران را به خوبی به تصویر می کشد، بلکه اهمیت تاریخی کتاب را دوچندان می کند و نشان می دهد که هژیرآزاد چگونه با حافظه ای قوی و دقیق، به بازسازی اتمسفر گذشته پرداخته است. این مثال ها، کتاب را از یک روایت صرف خاطراتی، به سندی زنده از تاریخ تبدیل می کنند.

«مصطفی اسکویی مجنون تئاتر بود، بی وقفه و تا دم آخر.» (بهروز غریب پور)

«عشق به نمایش»: میراثی از دلدادگی به هنر

فصل سوم و پایانی کتاب، به فلسفه عمیق «عشق به تئاتر» می پردازد که نه تنها دغدغه زندگی استاد اسکویی بود، بلکه به جان شاگردانش، از جمله کاظم هژیرآزاد، نیز نفوذ کرده بود. این فصل، جمع بندی درس ها و آموزه هایی است که از این رابطه استاد و شاگردی حاصل شده و تأثیر بلندمدت مکتب آناهیتا و استانیسلاوسکی بر نسل های بعدی بازیگران و کارگردانان تئاتر را بررسی می کند. هژیرآزاد به وضوح بیان می کند که چگونه این عشق و تعهد به هنر، با وجود تمامی مشکلات و انزواهای ناخواسته در دوره های خاص (به ویژه پس از انقلاب و تنگ نظری های موجود)، چراغ تئاتر را در دل بسیاری از هنرمندان روشن نگه داشت.

درسی از «رستم و سهراب»: باورپذیری و هدفمندی در بازیگری

یک بخش بسیار مهم و آموزنده در این فصل، شرح آموزه های مکتب استانیسلاوسکی است که برای تمرین و به روی صحنه بردن نمایش «رستم و سهراب» نوشته زنده یاد ارسلان پوریا به کار گرفته شد. هژیرآزاد در این قسمت به اصول مهمی همچون «باورپذیری»، «درک و باور موقعیت» و «هدفمندی کار بازیگر» می پردازد. این مفاهیم، در خلال خاطرات نویسنده از مراحل آماده سازی نمایش فوق الذکر، به شکلی کاملاً عملی و ملموس توضیح داده می شوند. این بخش به ویژه برای کارگردانان و بازیگرانی که تازه به جرگه هنر تئاتر پیوسته اند، فوق العاده لازم و ضروری است. اصول و ریزه کاری های بیان شده، حتی در زمان حاضر که انواع و اقسام مکاتب و سبک های بازیگری مدرن تر از راه رسیده اند، همچنان کارگشا و زیربنایی هستند و به درک عمیق تر هر نقش و نمایشی کمک می کنند.

این فصل، گواهی است بر این حقیقت که عشق به هنر، ورای هر مانعی، می تواند راهگشا باشد و میراثی ماندگار را برای آیندگان به ارمغان آورد. «عشق به نمایش» نه فقط یک عنوان فصل، بلکه جوهره اصلی تفکر اسکویی و هژیرآزاد است که در تار و پود این کتاب تنیده شده است.

چرا خواندن «در محضر استاد» ضروری است؟ گنجینه ای از تجربه و تاریخ

کتاب «در محضر استاد» فراتر از یک خاطرات معمولی است و دلایل متعددی برای اهمیت و ضرورت مطالعه آن وجود دارد. این اثر، گنجینه ای ارزشمند از تجربه، تخصص و تاریخ تئاتر ایران است که ابعاد مختلفی را پوشش می دهد.

دقت تاریخی و جزئی نگری: فراتر از یک خاطره

یکی از برجسته ترین ویژگی های «در محضر استاد»، دقت تاریخی و جزئی نگری بی نظیر آن است. هژیرآزاد با حافظه ای شگفت انگیز و احتمالا یادداشت برداری های دقیق، موقعیت های پنج دهه پیش را به گونه ای بازگو می کند که خواننده احساس می کند در همان لحظه حضور دارد. این کتاب شامل تصاویر مستند و توصیفات دقیق از اتمسفر تاریخی آن دوران است. این جزئیات، ارزش کتاب را از صرف یک تکریم شخصی فراتر برده و آن را به سندی معتبر از منظر تاریخی و جامعه شناختی تبدیل می کند. اشاره به مکان ها و وقایع خاص، نظیر همان سالن نیم سوخته سینما سعدی، نشان دهنده تعهد نویسنده به ثبت دقیق حقایق است.

صداقت و وفاداری: روایتی از قلب یک شاگرد

لحن کتاب، سرشار از صداقت و وفاداری عمیق کاظم هژیرآزاد به استادش، مصطفی اسکویی است. روایت بی پرده نویسنده و احترام قلبی او، باعث می شود خواننده با تمام وجود با تجربیات و احساسات او همراه شود. این وفاداری، به اعتبار متن می افزاید و خواننده را مطمئن می سازد که با اثری اصیل و دور از هرگونه غرض ورزی روبه رو است. این وجه از کتاب، آن را به یک یادنامه سرشار از مهر و قدردانی تبدیل کرده است.

درک ملموس از مکتب استانیسلاوسکی

برای بسیاری از علاقه مندان به تئاتر و دانشجویان این رشته، درک عمیق از متون اصلی استانیسلاوسکی (مانند «کار هنرپیشه روی خود» و «کار هنرپیشه روی نقش») دشوار است. «در محضر استاد» با ارائه درکی عملی و ملموس از این مکتب از زبان یک شاگرد برجسته، این چالش را برطرف می کند. هژیرآزاد با روایت تجربیات شخصی اش در کلاس های اسکویی، اصول استانیسلاوسکی را به زبانی ساده و کاربردی توضیح می دهد، به گونه ای که حتی افراد مبتدی نیز می توانند مفاهیم پیچیده را درک کنند. این کتاب می تواند مکمل بسیار خوبی برای مطالعه تئوری های استانیسلاوسکی باشد.

نکوداشت ها: تأییدی بر عظمت استاد

کتاب حاوی نقل قول هایی از شخصیت های برجسته و معتبر تئاتر ایران مانند دکتر قطب الدین صادقی، استاد اکبر زنجانپور و بهروز غریب پور است. این نکوداشت ها، خود تأییدی بر جایگاه و تأثیر بی بدیل مصطفی اسکویی در تاریخ تئاتر ایران است. زمانی که بزرگان این عرصه، با چنین کلمات ستایش آمیزی از یک فرد یاد می کنند، اهمیت و عظمت کار او بیش از پیش روشن می شود و خواننده را به درک عمیق تری از میراث او هدایت می کند. این نقل قول ها، وزن و اعتبار بیشتری به محتوای کتاب می بخشند.

«مصطفی اسکویی به فکر آینده ی تئاتر ایران بود و شاگردان بسیاری را تربیت کرد که همگی علاوه بر اینکه بازیگران قدرتمندی شدند، هر یک با خود فضای روشنفکری و روشنگری داشتند.» (استاد اکبر زنجانپور)

ابعاد جامعه شناختی و هنری: تلاقی هنر و اجتماع

«در محضر استاد» تنها به بررسی یک مکتب تئاتری نمی پردازد، بلکه به ابعاد جامعه شناختی و هنری آن دوران نیز اشاره دارد. این کتاب به تأثیرات متقابل جامعه، سیاست و هنر در دهه های ۴۰، ۵۰ و پس از انقلاب می پردازد. رقابت های ناسالم پشت پرده، محدودیت های مالی و سیاسی، و چالش هایی که استاد اسکویی و گروه آناهیتا با آن روبه رو بودند، به خوبی به تصویر کشیده شده است. این اثر، نشان می دهد که چگونه شرایط حاکم بر جامعه، می توانست بر فعالیت های هنری تأثیر بگذارد و گاه حتی به انزوای هنرمندانی چون اسکویی منجر شود. این نگاه جامع، کتاب را به منبعی ارزشمند برای پژوهشگران تاریخ اجتماعی و هنری ایران تبدیل می کند و به درک بهتری از چگونگی تعامل هنر با محیط پیرامونش کمک می کند.

کاظم هژیرآزاد: نه فقط راوی، که خود بخشی از تاریخ

کاظم هژیرآزاد، نویسنده کتاب «در محضر استاد»، خود شخصیتی برجسته و چندوجهی در عرصه هنر ایران است. او نه تنها یک نویسنده و منتقد زبردست، بلکه بازیگری توانمند در تئاتر، سینما و تلویزیون است که از سال ۱۳۲۹ در تهران چشم به جهان گشود. هژیرآزاد در طول فعالیت هنری خود، در نقش های متعدد و گوناگونی هنرنمایی کرده و چهره ای ماندگار از خود در ذهن مخاطبان به جای گذاشته است.

آثار نمایشی و سینمایی که او در آن ها به ایفای نقش پرداخته، فهرست بلندی را شامل می شود که از جمله می توان به تئاترها و فیلم هایی مانند «دشمن مردم»، «ابن سینا»، «آنتیگونه»، «تله موش»، «تنهاترین سردار»، «معمای یک قتل»، «کالیگولا»، «اسب»، «تکیه بر باد» و «شب روباه» اشاره کرد. این تنوع در نقش آفرینی ها، نشان دهنده گستره توانایی و استعداد او در هنر بازیگری است.

علاوه بر بازیگری، هژیرآزاد در عرصه نویسندگی نیز فعال بوده است. او نگارش دو نمایش تک پرده ای، دو مجموعه داستان به نام های «کیف» و «مقصر»، و همچنین چندین داستان و نقد تئاتر و مسائل مرتبط با آن را در کارنامه هنری خود دارد. این فعالیت ها نشان می دهد که هژیرآزاد نه تنها در عرصه اجرا، بلکه در حوزه نظری و نوشتاری نیز به هنر متعهد بوده است.

او در سال ۱۳۹۵ موفق به دریافت گواهینامه درجه یک هنری شد که نشان از جایگاه و اعتبار او در میان هنرمندان کشور دارد. فعالیت او در بسیاری از انجمن های تئاتری مانند خانه تئاتر، هیئت مدیره انجمن بازیگران و هیئت مدیره شورای مرکزی خانه تئاتر، نیز گواهی بر دغدغه مندی و نقش فعال او در مدیریت و پیشبرد امور صنفی هنرمندان تئاتر است. در مجموع، کاظم هژیرآزاد به دلیل تجربه طولانی، دانش عمیق و نقش های گوناگونش در هنر، به عنوان یکی از مهم ترین راویان این بخش از تاریخ تئاتر ایران محسوب می شود؛ او نه تنها تاریخ را روایت می کند، بلکه خود نیز بخشی جدایی ناپذیر از آن است.

---

نتیجه گیری: «در محضر استاد»؛ میراثی برای نسل های آینده

کتاب «در محضر استاد» اثر کاظم هژیرآزاد، بیش از یک خاطره نگاری ساده، یک گنجینه فرهنگی و هنری است که ابعاد گسترده ای از تاریخ تئاتر معاصر ایران و میراث یک استاد برجسته، مصطفی اسکویی، را در بر می گیرد. این کتاب، سندی زنده و ملموس از دوران طلایی تئاتر آناهیتا و تأثیر عمیق مکتب استانیسلاوسکی بر نسل اول بازیگران ایرانی است.

هژیرآزاد با قلمی دقیق، صادق و سرشار از ارادت، نه تنها سیر تحول هنری خود را بازگو می کند، بلکه تصویری جامع از چالش ها، پیروزی ها و از خودگذشتگی های هنرمندانی ارائه می دهد که عشق به نمایش، تمام زندگی شان بود. از حسرت بر سر تابوت استاد تا شور و هیجان اولین گام ها در کلاس های آناهیتا، و از فراز و فرودهای تاریخی گروه تئاتر آناهیتا تا درس های ماندگار «عشق به نمایش»، هر فصل از این کتاب، قطعه ای ارزشمند از پازل تاریخ هنر ایران است.

خواندن «در محضر استاد» برای هر هنرجوی تئاتر، بازیگر، کارگردان، پژوهشگر تاریخ هنر و حتی عموم علاقه مندان به زندگینامه و فرهنگ ایران، ضروری است. این کتاب نه تنها شما را با یکی از ستون های اصلی تئاتر نوین ایران آشنا می کند، بلکه دیدگاهی عمیق تر نسبت به رابطه استاد و شاگردی، تعهد به هنر و مبارزه برای حفظ اصالت هنری در برابر سختی ها به شما خواهد داد. پیشنهاد می کنیم با مطالعه کامل این اثر ارزشمند، خود را در دنیای پربار تئاتر آناهیتا و آموزه های بی بدیل مصطفی اسکویی غرق کنید و از میراثی که با خون دل و عشق به هنر رقم خورده، بهره مند شوید.