سهم الارث پسر و دختر

در نظام حقوقی ایران، طبق ماده ۹۰۷ قانون مدنی و احکام فقه اسلامی، سهم الارث پسران همچنان دو برابر سهم الارث دختران است و در سال ۱۴۰۴ تغییری در این اصل کلی ایجاد نشده است. با وجود بحث ها و شایعاتی مبنی بر برابری، قانون فعلی همچنان حاکم است، مگر اینکه متوفی در زمان حیات از طریق وصیت یا صلح، اقدام به تعدیل سهم الارث کرده باشد. مسئله سهم الارث از دیرباز یکی از موضوعات مهم و حساس در خانواده ها و نظام حقوقی ایران به شمار می رود. با توجه به پیچیدگی های قانونی و فقهی این موضوع و تأثیر مستقیم آن بر روابط خانوادگی و وضعیت مالی وراث، درک صحیح از قواعد تقسیم ارث اهمیت فراوانی دارد. این مقاله به عنوان یک راهنمای جامع، به تشریح مبانی قانونی و فقهی سهم الارث پسر و دختر در ایران، بررسی شایعات پیرامون تغییرات قانونی در سال ۱۴۰۴، تبیین حالات مختلف تقسیم ارث با مثال های کاربردی، و معرفی راهکارهای قانونی برای تعدیل نسبی سهم الارث فرزندان می پردازد تا ابهامات موجود در این زمینه را رفع کرده و اطلاعاتی دقیق و مستند را در اختیار مخاطبان قرار دهد.

مبانی قانونی و فقهی سهم الارث در ایران

پیش از ورود به جزئیات تقسیم سهم الارث پسر و دختر، ضروری است که با مفاهیم پایه ای و مبانی قانونی و فقهی ارث در ایران آشنا شویم. ارث، در لغت به معنای باقی مانده و در اصطلاح حقوقی به اموال و حقوقی گفته می شود که پس از فوت شخص (متوفی) به وراث او منتقل می شود. مجموعه این اموال و حقوق را «ماترک» یا «ترکه» می نامند.

قانون مدنی ایران، تقسیم ارث را بر اساس اصول فقهی و شرعی تنظیم کرده است. این قانون، وراث را در سه «طبقه» و چندین «درجه» دسته بندی می کند. وراث تنها در صورتی از متوفی ارث می برند که هیچ وارثی در طبقه یا درجه بالاتر از خود وجود نداشته باشد. طبقات ارث عبارتند از:

1. طبقه اول: پدر، مادر، فرزندان و اولاد اولاد (نوه ها).
2. طبقه دوم: اجداد (پدربزرگ و مادربزرگ)، برادر و خواهر و اولاد آنها (برادرزاده و خواهرزاده).
3. طبقه سوم: اعمام (عموها)، عمات (عمه ها)، اخوال (دایی ها) و خالات (خاله ها) و اولاد آنها.

فرزندان متوفی، در طبقه اول و درجه اول وراث قرار دارند و از مهم ترین و نزدیک ترین وارثان محسوب می شوند. به این معنا که با وجود حتی یک فرزند، هیچ یک از وراث طبقات بعدی ارث نخواهند برد. همچنین، پیش از تقسیم ماترک بین فرزندان، سهم همسر (زوج یا زوجه) متوفی – در صورت وجود – از کل ترکه کسر می شود.

اصل کلی تقسیم ارث بین فرزندان: ماده ۹۰۷ قانون مدنی

اصل اساسی در تقسیم سهم الارث بین فرزندان دختر و پسر در قانون مدنی ایران، ماده ۹۰۷ این قانون است که به صراحت بیان می دارد: «اگر برای متوفی اولاد یا اولاد اولاد باشد، ترکه بدین قرار تقسیم می شود: اگر اولاد متعدد باشند و بعضی از آنها پسر و بعضی دختر، پسر دو برابر دختر ارث می برد.»

این قاعده حقوقی، ریشه در احکام فقه اسلامی دارد و از دیرباز در نظام حقوقی ایران ساری و جاری بوده است. دلایل فقهی متعددی برای این تفاوت در سهم الارث بیان شده است، از جمله مسئولیت های مالی و معیشتی که از نظر فقهی بر عهده مردان قرار دارد، مانند نفقه همسر و فرزندان، مهریه و دیه.

آیا سهم الارث دختر و پسر در سال 1404 مساوی شده است؟

یکی از پرسش های رایج و مهمی که در سال های اخیر، به خصوص در سال ۱۴۰۴ مطرح شده است، این است که «آیا سهم الارث دختر و پسر مساوی شده است؟» پاسخ قاطع به این سوال، خیر است. با وجود شایعات و برخی بحث ها در محافل عمومی و حتی طرح هایی که در گذشته در مجلس شورای اسلامی مطرح شده اند، اصل و اساس قانون ارث در خصوص سهم الارث پسر و دختر در نظام حقوقی ایران تغییری نکرده است.

در سال ۱۴۰۱، طرحی با عنوان «اصلاح مواد ۹۰۷، ۹۰۸ و ۹۴۹ قانون مدنی» در مجلس شورای اسلامی به منظور ایجاد برابری در ارث بین فرزندان دختر و پسر به تصویب رسید. این طرح اگرچه نشان دهنده تلاشی برای تعدیل این قانون بود، اما برای تبدیل شدن به قانون لازم الاجرا، نیازمند تأیید شورای نگهبان بود. شورای نگهبان، به دلیل مغایرت این طرح با موازین شرع مقدس، آن را تأیید نکرد و بنابراین، طرح مذکور به قانون تبدیل نشد.

این به معنای آن است که در سال ۱۴۰۴ نیز، همان قوانین پیشین ارث، از جمله ماده ۹۰۷ قانون مدنی که نسبت سهم الارث پسر را دو برابر سهم الارث دختر تعیین می کند، همچنان معتبر و لازم الاجرا هستند. هرگونه خبری مبنی بر تغییر کامل و برابری مطلق سهم الارث دختر و پسر، صحت نداشته و تنها در حد شایعه یا طرح های پیشنهادی ناموفق باقی مانده است.

بنابراین، برای تمامی مواردی که مربوط به تقسیم ارث در سال ۱۴۰۴ و پس از آن است، وراث و متقاضیان باید به همان قوانین فعلی استناد کنند و از صحت اطلاعات حقوقی خود اطمینان حاصل نمایند. عدم آگاهی از این موضوع می تواند به بروز اختلافات و مشکلات حقوقی در آینده منجر شود.

حالات مختلف تقسیم سهم الارث فرزندان (همراه با مثال های گویا)

برای درک بهتر نحوه تقسیم ارث، حالات گوناگون را با مثال های عددی شرح می دهیم. در تمامی این مثال ها، فرض بر این است که متوفی دیون و هزینه های کفن و دفن خود را پرداخت کرده و سهم همسر یا والدین (در صورت وجود) کسر شده است.

در صورت وجود فقط فرزندان دختر

اگر متوفی فقط فرزند دختر داشته باشد و وراث دیگری از طبقه اول (مانند همسر یا والدین) حضور نداشته باشند، تمامی ترکه به صورت مساوی بین دختران تقسیم می شود. این یک استثنا بر قاعده پسر دو برابر دختر است.

مثال: متوفی دارای ۳ دختر و بدون همسر و والدین. اگر دارایی متوفی ۹۰۰ میلیون تومان باشد، هر دختر ۳۰۰ میلیون تومان ارث می برد.

در صورت وجود فقط فرزندان پسر

در صورتی که متوفی فقط فرزند پسر داشته باشد و وراث دیگری از طبقه اول حضور نداشته باشند، تمامی ترکه به صورت مساوی بین پسران تقسیم می شود.

مثال: متوفی دارای ۲ پسر و بدون همسر و والدین. اگر دارایی متوفی ۶۰۰ میلیون تومان باشد، هر پسر ۳۰۰ میلیون تومان ارث می برد.

در صورت وجود هر دو جنس فرزند (دختر و پسر)

مطابق با ماده ۹۰۷ قانون مدنی، اگر متوفی هم فرزند پسر و هم فرزند دختر داشته باشد، سهم الارث پسر دو برابر سهم الارث دختر خواهد بود.

مثال: متوفی دارای ۱ پسر و ۱ دختر و بدون همسر و والدین. اگر دارایی متوفی ۶۰۰ میلیون تومان باشد، این مبلغ به ۳ سهم (۱ سهم برای دختر و ۲ سهم برای پسر) تقسیم می شود. سهم دختر ۲۰۰ میلیون تومان و سهم پسر ۴۰۰ میلیون تومان خواهد بود.

حضور همسر (زوج/زوجه) و فرزندان

در صورتی که متوفی همسر و فرزند داشته باشد، ابتدا سهم همسر از ماترک کسر می شود و سپس باقیمانده بین فرزندان تقسیم می گردد. سهم زوجه (زن) در صورت وجود فرزند، یک هشتم کل ماترک است و سهم زوج (مرد) در صورت وجود فرزند، یک چهارم کل ماترک است. پس از کسر سهم همسر، باقیمانده ترکه بین فرزندان به نسبت پسر دو برابر دختر تقسیم می شود.

• مثال ۱: متوفی زن، دارای همسر و ۲ دختر و ۱ پسر. فرض کنید کل ماترک ۸۰۰ میلیون تومان باشد. ابتدا ۱/۴ از کل ماترک به همسر مرد (زوج) تعلق می گیرد که معادل ۲۰۰ میلیون تومان است. ۶۰۰ میلیون تومان باقیمانده (۸۰۰ – ۲۰۰) بین ۱ پسر و ۲ دختر تقسیم می شود (به نسبت ۲:۱:۱). این یعنی ۴ سهم. ارزش هر سهم ۱۵۰ میلیون تومان (۶۰۰ ÷ ۴). بنابراین، هر دختر ۱۵۰ میلیون تومان و پسر ۳۰۰ میلیون تومان ارث می برد.
• مثال ۲: متوفی مرد، دارای همسر و ۱ دختر و ۱ پسر. فرض کنید کل ماترک ۸۰۰ میلیون تومان باشد. ابتدا ۱/۸ از کل ماترک به همسر زن (زوجه) تعلق می گیرد که معادل ۱۰۰ میلیون تومان است. ۷۰۰ میلیون تومان باقیمانده (۸۰۰ – ۱۰۰) بین ۱ پسر و ۱ دختر تقسیم می شود (به نسبت ۲:۱). این یعنی ۳ سهم. ارزش هر سهم تقریباً ۲۳۳,۳۳۳,۳۳۳ تومان (۷۰۰ ÷ ۳). سهم دختر تقریباً ۲۳۳,۳۳۳,۳۳۳ تومان و سهم پسر تقریباً ۴۶۶,۶۶۶,۶۶۶ تومان خواهد بود.

حضور پدر و مادر و فرزندان

اگر متوفی دارای پدر، مادر و فرزندان باشد، سهم پدر و مادر هر کدام یک ششم از کل ماترک است. باقیمانده ماترک بین فرزندان تقسیم می شود به گونه ای که سهم پسر دو برابر سهم دختر باشد.

مثال: متوفی، دارای پدر، مادر، ۱ پسر، ۱ دختر. اگر دارایی متوفی ۶۰۰ میلیون تومان باشد. هر یک از پدر و مادر ۱۰۰ میلیون تومان (۱/۶ از ۶۰۰ میلیون) ارث می برند (مجموعاً ۲۰۰ میلیون). ۴۰۰ میلیون تومان باقیمانده (۶۰۰ – ۲۰۰) بین ۱ پسر و ۱ دختر تقسیم می شود (به نسبت ۲:۱). این یعنی ۳ سهم. ارزش هر سهم ۱۳۳,۳۳۳,۳۳۳ تومان. سهم دختر حدود ۱۳۳,۳۳۳,۳۳۳ تومان و سهم پسر حدود ۲۶۶,۶۶۶,۶۶۶ تومان خواهد بود.

حضور همسر، پدر و مادر، و فرزندان

این حالت یکی از پیچیده ترین سناریوهای تقسیم ارث است. ابتدا سهم همسر (۱/۴ برای مرد متوفی یا ۱/۸ برای زن متوفی) و سپس سهم پدر و مادر (هر کدام ۱/۶) از ماترک کسر می شود. باقیمانده بین فرزندان به نسبت سهم پسر دو برابر سهم دختر تقسیم می گردد.

مثال: متوفی مرد، دارای همسر، پدر، مادر، ۱ پسر، ۱ دختر. اگر ماترک متوفی ۸۰۰ میلیون تومان باشد.

1. سهم همسر (زوجه): ۱/۸ از ۸۰۰ میلیون = ۱۰۰ میلیون تومان.
2. سهم پدر: ۱/۶ از ۸۰۰ میلیون = تقریباً ۱۳۳,۳۳۳,۳۳۳ تومان.
3. سهم مادر: ۱/۶ از ۸۰۰ میلیون = تقریباً ۱۳۳,۳۳۳,۳۳۳ تومان.
4. مجموع سهم وراث بالاسری: ۱۰۰ + ۱۳۳,۳۳۳,۳۳۳ + ۱۳۳,۳۳۳,۳۳۳ = ۳۶۶,۶۶۶,۶۶۶ تومان.
5. ماترک باقیمانده برای فرزندان: ۸۰۰ – ۳۶۶,۶۶۶,۶۶۶ = ۴۳۳,۳۳۳,۳۳۴ تومان.
6. تقسیم باقیمانده بین ۱ پسر و ۱ دختر (نسبت ۲:۱): این مبلغ به ۳ سهم تقسیم می شود. ارزش هر سهم تقریبی: ۴۳۳,۳۳۳,۳۳۴ ÷ ۳ = ۱۴۴,۴۴۴,۴۴۴ تومان.
7. سهم دختر: ۱۴۴,۴۴۴,۴۴۴ تومان.
8. سهم پسر: ۲ × ۱۴۴,۴۴۴,۴۴۴ = ۲۸۸,۸۸۸,۸۸۸ تومان.

سهم الارث دختر و پسر از مادر

یکی از سوالات متداول در زمینه ارث، این است که آیا نحوه تقسیم ارث از مادر با پدر تفاوتی دارد؟ پاسخ صریح این است که در نظام حقوقی ایران، تفاوتی در نحوه تقسیم سهم الارث فرزندان از پدر یا مادر وجود ندارد. در هر دو حالت، نسبت سهم الارث پسر دو برابر سهم الارث دختر است.

قانون گذار و شریعت، تقسیم ارث را بر اساس نسبت وراث و جنسیت آن ها (در مورد فرزندان) تعیین کرده اند و منبع ماترک (پدر یا مادر) در این نسبت تأثیری ندارد. بنابراین، چه ماترک از جانب پدر به ارث برسد و چه از جانب مادر، سهم الارث پسران همچنان دو برابر سهم الارث دختران خواهد بود و هیچ قانون جدیدی در این زمینه تصویب نشده است.

مبنای این قاعده، اصول کلی ارث است که بر شخص متوفی و بازماندگان او حاکم است، نه بر اساس جنسیت مورث. بنابراین، از منظر قانونی، تفاوتی میان سهم الارث فرزندان از پدر و سهم الارث فرزندان از مادر نیست و همان نسبت ۲ به ۱ در هر دو مورد رعایت می شود.

راهکارهای قانونی برای تعدیل یا برابری نسبی سهم الارث

با وجود آنکه قانون اصلی ارث بر نسبت سهم دو به یک برای پسر و دختر استوار است، اما قوانینی نیز وجود دارند که به افراد امکان می دهند تا در زمان حیات خود، تا حدی این نسبت را تعدیل کنند و به برابری نسبی نزدیک شوند. این راهکارها بیشتر در حوزه حقوق مدنی و قراردادها قرار می گیرند و به اراده شخص متوفی در زمان حیات بستگی دارند.

وصیت نامه

یکی از مهم ترین ابزارهای قانونی برای تعدیل سهم الارث، تنظیم وصیت نامه است. هر فرد می تواند تا یک سوم از مجموع دارایی های خود را به هر شکل که مایل است، وصیت کند. این امکان شامل تعیین سهم مساوی برای فرزندان دختر و پسر از این میزان اموال نیز می شود. برای مثال، اگر فردی قصد دارد سهم الارث دختران خود را افزایش دهد تا به سهم پسران نزدیک شود، می تواند در وصیت نامه خود این موضوع را مشخص کند.

• وصیت تا یک سوم: متوفی می تواند وصیت کند که یک سوم از اموالش به صورت مساوی بین فرزندان تقسیم شود یا به طور خاص به فرزندان دختر بیشتر تعلق گیرد. این وصیت بدون نیاز به تنفیذ وراث، معتبر و لازم الاجرا است.
• وصیت مازاد بر ثلث: اگر فردی بخواهد بیش از یک سوم اموال خود را وصیت کند (مثلاً تمامی اموال را به نسبت مساوی تقسیم کند)، این وصیت تنها در صورتی معتبر است که تمامی وراث پس از فوت متوفی، آن را تنفیذ (تایید و قبول) کنند. در غیر این صورت، وصیت فقط تا یک سوم اموال نافذ خواهد بود و مابقی طبق قانون ارث تقسیم می شود.

تنظیم وصیت نامه می تواند به صورت رسمی (در دفاتر اسناد رسمی)، خودنوشت (با رعایت شرایط قانونی نظیر دست نویس بودن و امضا) یا سری (به صورت محرمانه در اداره ثبت) انجام گیرد. وصیت نامه رسمی از اعتبار بالاتری برخوردار است و کمتر دچار چالش های حقوقی می شود.

صلح عمری، هبه یا سایر عقود در زمان حیات

علاوه بر وصیت نامه، افراد می توانند در زمان حیات خود از طریق عقود و قراردادهای مختلف، اقدام به انتقال اموال خود با هدف تعدیل سهم الارث کنند. این روش ها برخلاف وصیت، پس از فوت متوفی نیازی به تنفیذ وراث ندارند و از زمان انعقاد عقد لازم الاجرا می شوند. این راهکارها در واقع به معنای خروج اموال از دایره ماترک و تقسیم آن ها قبل از فوت است.

• صلح عمری: در این نوع عقد، فرد مالکی خود را صلح می کند اما حق انتفاع (بهره برداری) از آن را تا پایان عمر خود یا مدت مشخصی برای خود نگه می دارد. پس از فوت مصالح (انتقال دهنده)، مالکیت به متصالح (انتقال گیرنده) منتقل می شود. این روش برای انتقال اموال به فرزندان به نسبت دلخواه و بدون رعایت نسبت دو به یک ارث، بسیار رایج است زیرا اموال از همان زمان عقد، از ملک مصالح خارج شده و بخشی از ترکه او محسوب نمی شود.
• هبه (هدیه): فرد می تواند در زمان حیات خود، بخشی یا تمامی اموالش را به صورت هبه به فرزندان خود ببخشد. هبه یک عقد جایز است، به این معنا که واهب (هدیه دهنده) می تواند تحت شرایطی از آن رجوع کند، مگر اینکه شرایط خاصی برای لزوم آن فراهم شده باشد، مانند زمانی که هبه به خویشاوندان نزدیک باشد.
• عقود دیگر: سایر قراردادهایی مانند بیع (خرید و فروش) نیز می توانند برای انتقال اموال در زمان حیات استفاده شوند، هرچند کمتر برای تعدیل ارث به کار می روند مگر در قالب بیع با قیمت بسیار پایین یا صوری.

تفاوت وصیت و عقود در زمان حیات: اصلی ترین تفاوت این است که وصیت تنها بر یک سوم اموال نافذ است (مگر با تنفیذ ورثه برای مازاد بر ثلث) و اثر آن پس از فوت ظاهر می شود، در حالی که عقودی مانند صلح و هبه، انتقال مالکیت را در زمان حیات فرد رقم می زنند و نیازی به تنفیذ وراث ندارند. این بدان معناست که با استفاده از صلح عمری، فرد می تواند تمام اموال خود را به نسبت مساوی یا هر نسبت دلخواه بین فرزندان تقسیم کند و هیچ یک از وراث نمی توانند به آن اعتراض کنند.

نکات تکمیلی در خصوص ارث و میراث

علاوه بر مباحث اصلی پیرامون سهم الارث پسر و دختر، نکات تکمیلی و جزئیات دیگری نیز در قانون ارث وجود دارد که آگاهی از آن ها برای هر فردی که با موضوع ارث سروکار دارد، مفید و ضروری است.

سهم الارث اولاد اولاد (نوه)

در نظام حقوقی ایران، نوه (اولاد اولاد) از جمله وراث طبقه اول محسوب می شود، اما تنها در صورتی از متوفی ارث می برد که هیچ فرزندی از متوفی در قید حیات نباشد. به عبارت دیگر، نوه در جایگاه قائم مقام پدر یا مادر فوت شده خود قرار می گیرد و سهم الارثی را که پدر یا مادرش در صورت حیات از متوفی می بردند، به ارث می برد. در اینجا نیز نسبت سهم الارث نوه پسر دو برابر نوه دختر خواهد بود.

مثال: متوفی دارای یک پسر و یک دختر است که هر دو فوت کرده اند. پسر متوفی دو فرزند (یک پسر و یک دختر) و دختر متوفی نیز یک فرزند (یک دختر) داشته است. در این حالت:

1. اولاد اولاد پسر (یعنی فرزندان پسر متوفی) قائم مقام پدر خود می شوند و سهم الارث پدرشان (دو سهم) را به ارث می برند. این سهم دوگانه بین نوه پسر و نوه دختر (فرزندان پسر متوفی) به نسبت دو به یک تقسیم می شود.
2. اولاد اولاد دختر (یعنی فرزند دختر متوفی) قائم مقام مادر خود می شوند و سهم الارث مادرشان (یک سهم) را به ارث می برند. این یک سهم به نوه دختر (فرزند دختر متوفی) می رسد.

این تقسیم بندی نشان می دهد که حتی در نسل دوم هم نسبت سهم الارث پسر به دختر (در قائم مقامی) حفظ می شود.

ارث در صورت عدم وجود فرزند

اگر متوفی هیچ فرزندی در قید حیات نداشته باشد (و همچنین نوه هم نداشته باشد که قائم مقام فرزند شود)، وضعیت تقسیم ارث متفاوت خواهد بود و نوبت به وراث طبقه اول در درجات بعدی یا وراث طبقه دوم می رسد:

• حضور پدر و مادر: اگر متوفی فرزند نداشته باشد، اما پدر و مادر او در قید حیات باشند، هر یک از پدر و مادر یک ششم از ماترک را به ارث می برند. باقیمانده ماترک در این حالت به نسبت سهام مشخص بین سایر وراث طبقات بعدی (در صورت وجود) یا به خود پدر و مادر (اگر وارث دیگری نباشد) می رسد. در صورتی که متوفی همسر داشته باشد، سهم او نیز کسر خواهد شد.
• ورود به طبقه دوم (برادر و خواهر): در صورتی که متوفی نه فرزند، نه نوه، و نه پدر و مادر در قید حیات داشته باشد، ارث به طبقه دوم از وراث می رسد که شامل اجداد (پدربزرگ و مادربزرگ) و خواهر و برادر متوفی و اولاد آنهاست. در این طبقه نیز اگر خواهر و برادر تنی (ابوینی) حضور داشته باشند، خواهر و برادر ناتنی (ابی یا امی) از ارث محروم می شوند. همچنین، در تقسیم ارث بین خواهر و برادر، سهم برادر دو برابر سهم خواهر است.

فرزندان نامشروع

بر اساس قانون مدنی ایران، فرزندان نامشروع (ناشی از روابط خارج از ازدواج شرعی) از مورث خود ارث نمی برند و رابطه وراثتی بین آنها و والدینشان از نظر قانونی به رسمیت شناخته نمی شود. این حکم مبتنی بر موازین فقه اسلامی است که رابطه نسبی مشروع را شرط ارث بری می داند.

ضرورت دریافت گواهی انحصار وراثت

پس از فوت متوفی، اولین گام قانونی برای تقسیم ترکه، دریافت گواهی انحصار وراثت است. این گواهی سندی رسمی است که توسط شورای حل اختلاف صادر می شود و وراث قانونی متوفی و میزان سهم الارث هر یک را مشخص می کند. بدون این گواهی، انجام هرگونه نقل و انتقال در خصوص اموال متوفی (مانند فروش ملک، برداشت از حساب بانکی) امکان پذیر نیست و دعاوی مرتبط با ارث نیز رسیدگی نخواهد شد. این گواهی می تواند محدود یا نامحدود باشد که نوع آن بستگی به میزان ترکه و تعداد وراث دارد.

فرمول کلی و گام به گام محاسبه سهم الارث

محاسبه سهم الارث، به خصوص در مواردی که وراث متعدد و از طبقات و درجات مختلف هستند، می تواند پیچیده باشد و نیازمند دقت فراوان است. برای سهولت در این فرآیند، یک الگوریتم کلی و گام به گام ارائه می شود که می تواند به عنوان یک راهنما مورد استفاده قرار گیرد:

1. تعیین ماترک خالص: ابتدا تمامی دارایی های متوفی (اعم از اموال منقول مانند حساب های بانکی، خودرو، سهام و اموال غیرمنقول مانند زمین و ملک، مطالبات و…) جمع آوری شده و سپس دیون، وصایا (تا یک سوم) و هزینه های کفن و دفن از آن کسر می شود تا ماترک خالص و قابل تقسیم مشخص گردد.
2. شناسایی وراث قانونی: با استفاده از گواهی انحصار وراثت، تمامی وراث قانونی متوفی (در طبقات و درجات ارث) شناسایی می شوند. این گام حیاتی است زیرا وجود یک وارث در طبقه بالاتر، باعث محرومیت وراث طبقات پایین تر می شود.
3. محاسبه سهم وراث بالاسری (همسر و والدین):
   • سهم همسر:
     • زوج (مرد): در صورت وجود فرزند، ۱/۴ از کل ماترک. در صورت عدم وجود فرزند، ۱/۲ از کل ماترک.
     • زوجه (زن): در صورت وجود فرزند، ۱/۸ از کل ماترک. در صورت عدم وجود فرزند، ۱/۴ از کل ماترک.
   • سهم والدین: اگر متوفی فرزند داشته باشد، سهم هر یک از پدر و مادر ۱/۶ از کل ماترک است. اگر متوفی فرزند نداشته باشد، سهم آنان متفاوت خواهد بود و می تواند تا کل ماترک افزایش یابد.
4. کسر سهم وراث بالاسری و محاسبه باقیمانده: پس از کسر سهام مشخص وراث بالاسری (همسر و والدین)، ماترک باقیمانده برای سایر وراث (عمدتاً فرزندان یا اولاد اولاد) محاسبه می شود.
5. تقسیم باقیمانده بین فرزندان (یا اولاد اولاد):
   • اگر فقط دختران باشند: به صورت مساوی تقسیم می شود.
   • اگر فقط پسران باشند: به صورت مساوی تقسیم می شود.
   • اگر هم دختر و هم پسر باشند: سهم پسر دو برابر سهم دختر. در این حالت، برای محاسبه آسان تر، تعداد سهم ها را به این صورت در نظر بگیرید که هر دختر ۱ سهم و هر پسر ۲ سهم دارد. سپس مجموع سهم ها را محاسبه کرده و باقیمانده ماترک را بر آن تقسیم کنید تا ارزش هر سهم مشخص شود.
   • اگر اولاد اولاد (نوه) جایگزین شوند: همانند پدر یا مادر خود ارث می برند و نسبت دو به یک برای نوه پسر و دختر (در قائم مقامی) رعایت می شود.

مثال جامع محاسبه سهم الارث:

فرض کنید متوفی مردی است که ۵ میلیارد تومان ماترک خالص دارد و وراث او عبارتند از:

• یک همسر (زوجه)
• پدر و مادر متوفی
• دو دختر
• یک پسر

گام به گام محاسبه:

1. سهم همسر (زوجه): متوفی مرد و دارای فرزند است، پس سهم زوجه ۱/۸ از کل ماترک است.
   ۱/۸ × ۵,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان = ۶۲۵,۰۰۰,۰۰۰ تومان
2. سهم پدر: متوفی دارای فرزند است، پس سهم پدر ۱/۶ از کل ماترک است.
   ۱/۶ × ۵,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان = ۸۳۳,۳۳۳,۳۳۳ تومان
3. سهم مادر: متوفی دارای فرزند است، پس سهم مادر ۱/۶ از کل ماترک است.
   ۱/۶ × ۵,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰ تومان = ۸۳۳,۳۳۳,۳۳۳ تومان
4. مجموع سهام وراث بالاسری (همسر، پدر، مادر):
   ۶۲۵,۰۰۰,۰۰۰ + ۸۳۳,۳۳۳,۳۳۳ + ۸۳۳,۳۳۳,۳۳۳ = ۲,۲۹۱,۶۶۶,۶۶۶ تومان
5. ماترک باقیمانده برای فرزندان:
   ۵,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰ – ۲,۲۹۱,۶۶۶,۶۶۶ = ۲,۷۰۸,۳۳۳,۳۳۴ تومان
6. تقسیم باقیمانده بین فرزندان (دو دختر و یک پسر):
   برای محاسبه، تعداد سهم ها را در نظر می گیریم: دو دختر (۱+۱ سهم) و یک پسر (۲ سهم). مجموعاً ۴ سهم (۱+۱+۲).
   ارزش هر سهم: ۲,۷۰۸,۳۳۳,۳۳۴ ÷ ۴ = ۶۷۷,۰۸۳,۳۳۳.۵ تومان
7. سهم هر دختر:
   ۶۷۷,۰۸۳,۳۳۳.۵ تومان
8. سهم پسر:
   ۲ × ۶۷۷,۰۸۳,۳۳۳.۵ = ۱,۳۵۴,۱۶۶,۶۶۷ تومان

وارث	نسبت سهم	میزان سهم (تومان)
همسر (زوجه)	۱/۸ از کل	۶۲۵,۰۰۰,۰۰۰
پدر	۱/۶ از کل	۸۳۳,۳۳۳,۳۳۳
مادر	۱/۶ از کل	۸۳۳,۳۳۳,۳۳۳
دختر اول	۱ سهم از باقیمانده	۶۷۷,۰۸۳,۳۳۳.۵
دختر دوم	۱ سهم از باقیمانده	۶۷۷,۰۸۳,۳۳۳.۵
پسر	۲ سهم از باقیمانده	۱,۳۵۴,۱۶۶,۶۶۷
مجموع کل		۵,۰۰۰,۰۰۰,۰۰۰

سخن پایانی

تقسیم سهم الارث پسر و دختر همواره یکی از موضوعات مهم و گاه چالش برانگیز در نظام حقوقی و اجتماعی ایران بوده است. با بررسی جامع مبانی قانونی و فقهی، مشخص شد که مطابق قوانین جاری و ماده ۹۰۷ قانون مدنی، سهم الارث پسران همچنان دو برابر سهم الارث دختران تعیین شده است و شایعات و اخبار منتشر شده در خصوص تغییرات کامل و برابری مطلق در قوانین ارث، فاقد اعتبار است.

با این حال، قانون گذار راهکارهایی را برای تعدیل نسبی سهم الارث و نزدیک کردن آن به برابری، از طریق وصیت نامه (تا یک سوم اموال) و یا عقود در زمان حیات (مانند صلح عمری) پیش بینی کرده است. این ابزارها به افراد امکان می دهند تا با اراده خود، نظم خاصی را برای تقسیم اموالشان پس از فوت یا حتی در زمان حیات، ایجاد کنند.

پیچیدگی های حقوقی و تعدد حالات ممکن در تقسیم ارث، به خصوص با حضور وراث مختلف از طبقات و درجات گوناگون، اهمیت دقت و آگاهی را دوچندان می کند. با توجه به حساسیت موضوع و تأثیرات گسترده آن بر آینده مالی و روابط خانوادگی، توصیه اکید می شود که در تمامی مراحل مربوط به تقسیم ترکه و امور ارث و میراث، حتماً با یک وکیل متخصص حقوقی مشورت نمایید. این کار می تواند از بروز اختلافات احتمالی جلوگیری کرده و به احقاق حقوق تمامی وراث به بهترین شکل ممکن کمک کند.