قیامت مدینه در غیاب انسان

یک منتقد در نوشتاری به بررسی رمان «بیروط» نوشته ابراهیم اکبری دیزگاه پرداخته و گفته است: نقدی که به «بیروط» وارد است، «انکشاف سنت» است.

یوسف شیخی، منتقد در یادداشتی با عنوان «قیامت مدینه در غیاب انسان؛ تحلیل گفتمانی رمان «بیروط» نوشته ابراهیم اکبری دیزگاه» به بررسی این رمان که برگزیده جایزه ادبی «جلال آل احمد» شده، پرداخته است.

 در متن این یادداشت که در اختیار ساز ایرانی قرار داده شده، می خوانیم : «تازه لای کتاب را باز کرده بودم و صفحاتی پیش رفته بودم و بعد از شروع رویایی رمان، داشتم اندک اندک در واقعیت تعلیق ایمانیِ یحیی ربانی و روزگار برزخی اش و نثر پاراتاکسیسی و آل احمدی نویسنده محترم غرق می شدم که خبر اختصاص جایزه جلال آل احمد به این رمان، دلم را قرص کرد به پایان کار و اینکه احتمالا با اتفاق تازه ای مواجه خواهم شد و در دل گفتم چه جایزه با مسمایی! هرچند از نیمه کتاب (حدودا از  صفحه ی 200) به بعد احساس کردم نویسنده دچار اطناب و تکرار مُمِل در بخش های رویاپردازانه گشته است، اما آنقدر این اثر نقاط درخشان داشت که همان موقع بر آن شدم تا پس از فراغت از مطالعه آن، دست به نگارش ببرم. وقتی پیشتر رفتم عزم کردم از مدینه ای بنویسم که در غیاب انسان آرمانی، بدل به بیروط می شود، شهری که با ظهور جریان های تکفیری از حرکت در مدار طبیعی خویش خارج گشته است و این فرجام تراژیک فقط برای بیروت نیست، بلکه قصه تمام مدینه های سنتی در عصر مدرنیته است. گویی که مدرنیته قیامتِ سنت است و می خواهد خشونتِ پنهانِ سنت را آشکار نماید. بنویسم که در غیاب انسان آرمانی، می توان انسان را در مدینه ی صدر خویش (قلب) یافت. درباره بیروطی بنویسم که اکبری دیزگاه با روایت شبگردی های یحیی در ذهنم جاودانه ساخت، و از آنجا که این نوع نوشتن نیاز به اندکی فاصله گرفتن برای رسیدن به چشم انداز دلخواه بود، تا امروز به تاخیر افتاد.

تعلیق های چند لایه «بیروط»

رمان بیروط قصه تعلیق است؛ تعلیق هایی چندلایه؛ تعلیق شخصیت ها و تعلیق خواننده. تعلیق شخصیت ها در سه تعلیق ایمانی (یحیی به ایمان می رسد یا نه) و تعلیق عاشقانه (میان زری خانم؛ همسر یحیی و عاطفه؛ معشوقه ی یحیی) و تعلیق ملّی (یحیی به آلمان مهاجرت می کند یا نه) یحیی ربانی، و تعلیق تیم مستندسازی درباره شخصیت و سرنوشت امام موسی صدر خلاصه می شود. تعلیق ما به عنوان خواننده مربوط می شود به سرنوشت امام موسی صدر و یحیی و تیم مستندساز در بیروتی که دیگر بیروت نیست و همچنین تعلیق ما میان رویا و واقعیت که سابقه بیماری روانی شخصیت با وجود نخبگانی بودنش در عمق بخشیدن به این تعلیق موثر بود. بنابراین ما در بیروط دو خط داستانی متوازی را می بینیم که قصه ی تعلیق را پیش می برند.

اکبری دیزگاه هوشمندانه همچون آلخاندرو گونزالس ایناریتو؛ فیلمساز صاحب نام مکزیکی در فیلم «بیوتیوفول»  که با دیکته اشتباه واژه «زیبا» در زبان انگلیسی، دلالتی نشانه شناختی به اشتباهات اوکسبال – شخصیت اصلی فیلم – در زندگی اش دارد، با دیکته ی اشتباه «بیروط» فراتر از کار خلاقانه ایناریتو، بیروت متفاوت پس از امام موسی صدر را روایت می کند. استفاده از این تکنیک هوشمندانه علاوه بر ایجاد تعلیقی اولیه نسبت به تعلیق های پیش گفته، نشانه ای است از مدینه اندیشی و قیامت اندیشی به عنوان دو مولفه مضمونی مهم در آثار اکبری دیزگاه که به جای فلسفه یا الهیات سر از رمان درآورده اند. مغز کلام و اندیشه اکبری دیزگاه در همین عنوان بیروط نهفته است. ظاهرا ایشان بر این باور است که در غیاب قرایت انسانی و شمول گرایی صدر، قیامت مدینه برپاگشته است و مدینه عرصه ی جولان نظام سنت قدمایی برای بقا در قالب سازوکار طرد و تکفیر سنت مدرن گشته است.

جدال سنت قدمایی و سنت مدرن یا سنت پسران و سنت پدران

جدال پدر (عالم ربانی) و پسر (یحیی) دلالتی است بر جدال قدیم و جدید. جدالی که از پدیداری مشروطه تا کنون، ابتدا دغدغه خاص طبقه منورالفکران از فرنگ برگشته و شاید بیماری محبوب آنها بود و امروزه به مدد پیشرفت های چشمگیر فناوری ارتباطات حتی تا عمق دورترین و صعب العبورترین مناطق روستانشین نیز رسوخ کرده است که نمونه آن را می توان در قتل های خانوادگی فجیع در سال های اخیر دید. در اساطیر یونانی – از جمله تراژدی ادیپ شهریار- پدرکشی باب است و در اساطیر ایرانی – از جمله تراژدی رستم و سهراب – پسرکشی. بخشی از رویاهای یحیی مربوط به اسطوره یونانی پدرکشی است که ارجاعی است به قصه قرآنی ابراهیم و نشانی از یونان زدگی فلسفه دینی ماست.

به نظر می رسد رمان بیروط از منظر تماتیک در هوای گفتمان «انکشاف سنت» تنفس می کند که همان پروژه انسانی سازی دین یا روشنفکری دینی است، اما آیا این هوا هنوز هم بوی تازگی می دهد؟ واقعیت این است که بیروط اکبری دیزگاه متعلق به جامعه پیشا دی 96 است و این البته به خودی خود ایرادی نیست، مشکل آنجاست که جامعه ایرانی اکنون در بزنگاهی تاریخی به سر می برد و محمل تغییرات اجتماعی بزرگی نسبت به جامعه انعکاس یافته در بیروط گشته است.

مشکل عصریّت گفتمانی «بیروط» در میانه بحران بی اعتباری سنت اسلامی- ایرانی

یحیی در پی فرار از مدرسه سنت اسلامی- ایرانی (قم/ حوزه و دانشگاه ادیان و مذاهب) به دانشگاه تجدد (آلمان) است، و در این میان می خواهد پروژه تیم مستندساز ایرانی برای امام موسی صدر (بیروت) را سکوی پرتاب خود به دنیای غرب سازد. شبگردی های یحیی؛ یعنی آنجا که یحیی تنها و دور از چشم پدر روحانی اش، در کافه ها و بارهای بیروت پرسه می زند، پر است از نشانه های تمایل به خروج از سنت اسلامی و آنجا که در گفت و گو با اهالی بیروت خود را ترک یا عرب جا می زند و هویت ایرانی اش را پنهان می سازد، نشانگر مشکل یحیی با هویت ایرانی است.

یحیی با سه قرایت متفاوت در سنت دینی رو به روست: قرایتی دگماتیک و انحصارگرایانه که پدرش عالم ربانی و پدرخانمش استاد فلسفیان آن را نمایندگی می کنند و قرایت عرفانی و مونیستیِ پیرمرد کفاش که وحدت وجود را در این جمله خلاصه می کند: «همه چیز به همه چیز ربط دارد» و او را در اوایل طلبگی به دغدغه ابراهیمی دیدار با خدا سوق می دهد، اما این دغدغه در قم به ناامیدی از کلیت سنت دینی می انجامد و این دیدار به تاخیر می افتد تا در ایستگاه بین راهی بیروت برای فرار به آلمان، در تجلی انسانی خداوند و قرایت شمول گرایانه ی صدر از دین رخ می دهد و همین بزنگاهی می شود برای تحول شخصیت اصلی و زنده شدن دوباره ی یحیی.

حوادث رمان بیروط که به شیوه خاطره نگاری روایت می شود، مربوط به بازه زمانی خرداد تا تیر 1392 است. نقدی که می توان به رمان بیروط وارد ساخت، دقیقا در همین گفتمان مبنایی آن؛ یعنی «انکشاف سنت» است. هر چند معتقدم به دلیل روایت بازاندیشانه نویسنده محترم حتی مخاطبانی که تعلقات دینی نداشته باشند با این کتاب ارتباط خواهند گرفت، و نیز می پذیرم که طیفی از جامعه ایرانی هنوز در ملک گفتمان بیروط خانه بنا کرده اند و بدان تعلق خاطر دارند، اما آیا در شرایط اجتماعی ایران معاصر که به نظر می رسد حداقل بر اساس آمارها و تحقیقات میدانی منتشر شده درباره پیمایش وضعیت دینداری و ارزش ها و نگرش های ایرانیان در عصر پسا دی 96، با یک تغییر دورانی یا عصری جدید یا دگرگشتی تمدنی در وضعیت عقیدتی- سیاسی مواجه هستیم و سنت در معانی هفتگانه آن (سنت دینی در دو شکل درون دینی و برون دینی، سنت سیاسی، سنت ادبی و هنری، سنت نظری، سنت اجتماعی، سنت در معنای ترکیبی از اندیشه و الگوی عمل، و سنت در معنای فراجامعه شناختی) دچار بحران رو به تزاید بی اعتباری گشته است، آیا هنوز می توان از خورجین سنت خرج کرد و آیا اصلا محملی برای «انکشاف سنت» و پروژه امام موسی صدر برای انسانی ساختن دین وجود دارد؟ وقتی از بی اعتبار شدن سنت اسلامی- ایرانی سخن به میان می آید، مراد نگارنده با وامگیری از بحث جان بی. تامسون سنت در معنای فراجامعه شناسانه آن است که شامل وجوه هرمنوتیک (بعد معرفت شناختی و نوع نگاه مسلط به عالم و آدم)، هویت مندی (اعم از هویت جمعی و فردی)، مشروعیت سیاسی (چرایی و موضوعیت اطاعت) و هنجارین (شیوه ی زندگی) می شود. به نظر می رسد قرایت شمول گرایانه صدر هرچند نقطه قوت بیروط در زمان داستان به شمار می رود، اما همزمانی انتشار آن با دگردیسی تمدنی سپهر اجتماعی ایرانی، بیروط را در همان تولد نا به هنگامش با مشکل عصریّت گفتمانی رو به رو ساخته است.

نوشتن در کشور ما سیاسی است

روایت پارادوکسیکال بیروط در بستر گفتمانِ انکشاف سنت

شخصیت صالح؛ مسیول تیم مستندساز، روایتی اسطوره ای از شخصیت امام موسی صدر ارایه می کند و هرچند یحیی و صالح چالش هایی باهم دارند، و اوایل رمان، صالح در شمایل نماینده ی حاکمیت دینی و قرایت رسمی از دین ظاهر می شود، اما اتفاقا در ماجرای ربایش یحیی توسط سمیر و گروهش و آزادی اش با مداخله ماورای طبیعیِ امام موسی صدر در رویای یحیی و شهودات عرفانی اش بعد از آزادی، به تدریج یحیی ذیل روایت صالح از صدر قرار می گیرد و صالح در موقعیت یک حامی و صدر در جایگاه یک راهبر و منجی برای یحیی ظاهر می شوند.

وجه پارادوکسیکال روایت بیروط آنجا آشکار می شود که از طرفی از پروژه امام موسی صدر تحت عنوان «ادیان در خدمت انسان» می گوید که صالح و بعدها یحیی مجذوب آن می شوند و از طرفی صاحب آن پروژه را با تاویلی عرفانی در شهودات یحیی به مقام پیامبران اولوالعزم چون موسی و عیسی و حتی فراانسانی و در موقعیت عصای موسی و شه مار و اژدهای الهی بالا می برد که سایر مارها را می بلعد و این دقیقا همان چیزی است که می توان تحت عنوان «انکشاف سنت» گنجاند.

پارادوکس انسان/ فرشته و زمینی/آسمانی در مورد امام موسی صدر، روی دیگری هم دارد و آن اینکه یکی از وجوه متمایز بیروط، در همین روایت تاویلی پر ارجاع به سنت دینی (قرآن و روایات) است که برخلاف گفتمان برآمده از آن، امری به غایت بی سابقه در رمان ایرانی به نظر می رسد.

نویسنده محترم به نیکی توانسته است زیست دوپاره و برزخی انسان معاصر پا در هوای ایرانی را نشان دهد که پایی در سنت قدمایی اسلامی- ایرانی دارد و پایی در سنت مدرن، این وضعیت برزخی اگر ادامه یابد بیم واژگونی و وارونگی می رود، لذا در جستجوی راهی برای رهایی، چاره را در کتمان گذشته و فرار به دامن سنت مدرن می بیند، اما در ایستگاه بین راهی بیروت که قرار است دوهزار دلار لازم برای سفر را نصیبش سازد و در پرسه زنی های بی هدف شبانه اش به تدریج با نیرویی مرموز و ماورای طبیعی آشنا می شویم که گویی او را همچون سرنوشتی محتوم و تقدیری فراگیر در گذشتن از مرزهای مذهب ناموفق می دارد. یحیی به تدریج چه در مواجهه رو در رو، چه در پشت دوربین مستندش با شخصیت متفاوت امام موسی صدر آشنا می شود که به عنوان عالمی شیعی با قرایتی انسانی از دین چقدر توانسته است میان اهل سنت و حتی مسیحیان محبوب باشد و جای خالی او و گفتمان انسانی اش نه تنها در لبنان پساصدری جنگ زده و در غلطیده به وادی تکفیر و فرقه گرایی و گرفتار در دامن قرایت انحصارگرایانه از دین، بلکه در ایران معاصر ما نیز دیده می شود. هرچند در ایران سده پانزدهم خورشیدی حتی با طلوع دوباره خورشید شمول گرای صدر، به معجزه عصای روایتِ انسانی او نیز چندان امیدی نمی رود، لذا بهتر است در کنار روایت اسطوره ای بیروط از صدر، رویای پایانی یحیی را باور کنیم که بالاخره روی دو پای خود فرود می آید و از تعلیق گفتمانی خارج می شود. 

پایان خبر ساز ایرانی