مراسم بزکشی افغانستان

بزکشی ورزشی ریشه دار در فرهنگ و تاریخ افغانستان تنها یک بازی ساده نیست بلکه نمایشی پرشور از مهارت قدرت و سنت است. این ورزش کهن که سوار بر اسب و با رقابت بر سر لاشه یک حیوان انجام می شود نمادی از چابکی سوارکاران و توانمندی اسب های تربیت شده در مناطق شمالی این کشور است. بزکشی با قدمتی که به قرون گذشته بازمی گردد بخش جدایی ناپذیری از هویت فرهنگی مردم افغانستان به ویژه در میان اقوام مختلف ساکن در آسیای مرکزی به شمار می آید. این مراسم که اغلب در فصل سرما و در مناسبت های مهم برگزار می شود تماشاگران پرشماری را به خود جذب کرده و صحنه هایی فراموش نشدنی از رقابتی سخت و نفس گیر را خلق می کند. در این مقاله به ژرفای این ورزش سنتی خواهیم پرداخت؛ از پیشینه تاریخی و اصول بازی گرفته تا مقررات فدراسیون چالش های پیش رو و حضور آن در دنیای سینما. با ما همراه شوید تا با ابعاد مختلف مراسم بزکشی افغانستان آشنا شوید و درک عمیق تری از این پدیده فرهنگی منحصربه فرد به دست آورید.

ورزش بزکشی در افغانستان از جایگاه ویژه ای برخوردار است و فراتر از یک سرگرمی نمادی از شجاعت پهلوانی و هویت فرهنگی به حساب می آید. این ورزش به طور خاص در مناطق شمالی کشور جایی که سنت های اسب سواری و دامداری ریشه دارتر هستند محبوبیت فراوانی دارد. بزکشی در میان اقوام مختلف افغانستان از جمله ازبک ها ترکمن ها تاجیک ها و هزاره ها رواج داشته و به عنوان بخشی از میراث نیاکانشان پاس داشته می شود. برگزاری مسابقات بزکشی به ویژه در فصل زمستان و اوایل بهار به مناسبت های مختلفی چون عید نوروز جشن های عروسی و ختنه سوران یا صرفاً برای نمایش قدرت و مهارت سوارکاران و اسب ها انجام می شود. این مسابقات جمعیت کثیری از تماشاگران محلی و حتی گاهی گردشگران خارجی را به سوی خود می کشاند و فضایی پر از هیجان و رقابت ایجاد می کند. حضور تیم های منتخب بزکشی در ولایات مختلف نشان دهنده گستردگی و سازمان یافتگی نسبی این ورزش در سطح کشور است هرچند که شکل سنتی و غیررسمی آن همچنان در بسیاری از مناطق زنده است.

بزکشی یک بازی سنتی و گروهی است که بر پشت اسب انجام می شود و هدف اصلی آن برداشتن لاشه یک بز یا گوساله از روی زمین و رساندن آن به نقطه ای مشخص است. بازیکنان این ورزش که در افغانستان به نام «چاپ انداز» شهرت دارند باید از توانایی های بدنی فوق العاده مهارت بی نظیر در اسب سواری و هوش استراتژیک بالایی برخوردار باشند. رقابت در بزکشی بسیار فشرده و پر برخورد است؛ چندین سوارکار همزمان تلاش می کنند تا لاشه را از چنگ رقبا خارج کرده و آن را تحت کنترل خود درآورند. این ورزش نیازمند هماهنگی کامل بین سوارکار و اسب است به طوری که اسب نیز باید برای این نوع رقابت آموزش دیده و چابک باشد. بزکشی به صورت گروهی یا تیمی نیز برگزار می شود هرچند که در گذشته بیشتر به صورت انفرادی و رقابت آزاد میان سوارکاران بود. این ورزش نمادی از قدرت و استقامت است و چاپ اندازان برای رسیدن به موفقیت سال ها تمرین و ممارست نیاز دارند.

ریشه های تاریخی ورزش بزکشی در هاله ای از ابهام قرار دارد اما بسیاری از تاریخ نگاران و مردم شناسان معتقدند که این سنت دیرینه به قرون گذشته و احتمالاً به دوران زندگی اقوام کوچ نشین در آسیای مرکزی بازمی گردد. برخی آن را مرتبط با تمرینات نظامی سربازان و مهارت های جنگی می دانند که برای کشیدن دشمنان از روی اسب یا از اردوگاه ها استفاده می شد. افسانه ها و روایات عامه نیز اغلب پیدایش بزکشی را به حوالی رودخانه جیحون (آمودریا) نسبت می دهند که نشان دهنده پیوند عمیق این ورزش با جغرافیای تاریخی منطقه است. در طول تاریخ بزکشی از شکلی ابتدایی و احتمالاً خشن تر به یک ورزش با قواعد و مراسم خاص تبدیل شده است. در دوران پادشاهی محمد ظاهرشاه بزکشی به عنوان یک ورزش رسمی مورد حمایت قرار گرفت و مسابقات آن همزمان با جشن های ملی برگزار می شد. هرچند در دوره ای تحت حاکمیت طالبان به دلیل مسائل مذهبی متوقف شد اما پس از سقوط این رژیم دوباره احیا گشت و جایگاه خود را در فرهنگ افغانستان بازیافت.

بازی بزکشی بر پایه رقابت برای کنترل و جابه جایی لاشه یک بز یا گوساله استوار است. میدان بازی معمولاً یک محوطه بزرگ و باز است که در آن دو نقطه اصلی مشخص می شود: دایره حلال و بیرق. بازی از دایره برداشت که معمولاً در مرکز میدان قرار دارد و لاشه در ابتدا در آن قرار داده می شود آغاز می گردد. هدف اصلی چاپ اندازان این است که لاشه را از این دایره برداشته آن را از میان بیرق (نقطه مشخص شده در فاصله ای دورتر) عبور داده و سپس دوباره به داخل دایره حلال بازگردانند. هر بار که یک چاپ انداز موفق به انجام این مسیر و انداختن لاشه در دایره حلال شود یک امتیاز کسب می کند. این فرآیند نیازمند قدرت بدنی بالا برای برداشتن و حمل لاشه سنگین در حین سوارکاری مهارت فوق العاده در مانور دادن با اسب در میان انبوه سوارکاران رقیب و توانایی محافظت از لاشه در برابر تلاش های دیگران برای ربودن آن است. بازی تا زمانی مشخص یا کسب امتیازات از پیش تعیین شده ادامه می یابد.

تبدیل شدن به یک چاپ انداز ماهر در ورزش بزکشی سال ها زمان و تمرین سخت نیاز دارد. چاپ اندازان نه تنها باید سوارکاران چیره دستی باشند بلکه نیازمند قدرت بدنی قابل توجهی برای برداشتن و کنترل لاشه سنگین در حین حرکت سریع و مقابله با فشار رقبا هستند. آموزش اغلب از سنین پایین آغاز می شود و شامل تمریناتی برای تقویت عضلات افزایش استقامت بهبود تعادل و هماهنگی بر روی اسب و یادگیری تکنیک های خاص برداشتن لاشه و دفاع از آن است. بخش مهمی از این آموزش تربیت اسب های مخصوص بزکشی است. این اسب ها که اغلب از نژادهای خاصی هستند باید چابک قوی باهوش و مقاوم باشند و برای تحمل شرایط سخت مسابقه و همکاری با سوارکارشان تربیت شوند. صاحبان اسب های بزکشی که معمولاً افراد ثروتمند یا خان های بزرگ هستند سرمایه گذاری زیادی روی خرید و نگهداری بهترین اسب ها و استخدام مهتران (مربیان و نگه دارندگان اسب) می کنند تا چاپ اندازانشان بتوانند با بهترین ابزار ممکن در مسابقات شرکت کنند.

توده برآئی یکی از اشکال سنتی و قدیمی تر ورزش بزکشی است که به ویژه در گذشته و قبل از رسمیت یافتن کامل قوانین فدراسیون رواج داشت. این نوع بازی معمولاً در فضایی بسیار گسترده و بدون مرزهای مشخص انجام می شد و تعداد سوارکاران شرکت کننده در آن می توانست به صدها نفر برسد. توده برآئی اغلب در مناسبت های بزرگ اجتماعی مانند عروسی ها و جشن های ختنه کنان برگزار می شد و بیشتر جنبه نمایشی و رقابتی آزاد میان سوارکاران محلی داشت. در این شیوه قوانین ممکن بود کمتر سخت گیرانه باشند و تأکید بیشتری بر قدرت شجاعت و مهارت فردی سوارکار در برداشتن لاشه از میان انبوه جمعیت و دور شدن از رقبا وجود داشت. نام توده برآئی به معنای برآمدن از میان توده اشاره به همین تلاش سوارکار برای خارج کردن لاشه از میان گروه بزرگی از رقبا دارد. این شکل از بزکشی هرچند هیجان انگیز اما به دلیل عدم وجود قوانین سخت گیرانه و تعداد زیاد شرکت کنندگان می توانست بسیار خطرناک باشد.

با هدف سازماندهی استانداردسازی و کاهش خطرات ورزش بزکشی فدراسیون بزکشی افغانستان اقدام به تدوین و اجرای مقررات رسمی کرده است. این مقررات شامل تعیین ابعاد مشخص برای میدان بازی (طول و عرض) تعداد بازیکنان در هر تیم (شامل بازیکنان اصلی و ذخیره) زمان بازی (شامل دو نیمه و وقت استراحت) و وزن استاندارد لاشه (که اکنون تلاش می شود از لاشه مصنوعی به جای لاشه واقعی حیوان استفاده شود) می شود. همچنین قوانینی برای ممنوعیت رفتارهای خطرناک و غیرورزشی مانند شلاق زدن عمدی به سوارکاران رقیب یا زخمی کردن عمدی اسب ها و بازیکنان وضع شده است. مدیریت بازی بر عهده داوران رسمی است که مسئول نظارت بر اجرای قوانین و اعلام امتیازات هستند. این مقررات جدید با هدف بهبود ایمنی ورزشکاران و رعایت بیشتر حقوق حیوانات به ویژه اسب ها معرفی شده اند و در مسابقات رسمی و لیگ های بزکشی به طور جدی دنبال می شوند.

به طور سنتی اصلی ترین شرط برای شرکت در مراسم بزکشی داشتن یک اسب توانا و یک سوارکار ماهر بود. هر کسی که توانایی تأمین و تربیت یک اسب مناسب برای بزکشی و مهارت لازم برای رقابت را داشت می توانست در مسابقات شرکت کند. امروزه با رسمی تر شدن ورزش و برگزاری آن در قالب تیم ها و لیگ ها تحت نظارت فدراسیون شرایط ممکن است کمی تغییر کرده باشد اما هسته اصلی همچنان بر محور توانمندی اسب و سوارکار قرار دارد. مالکان اسب ها که اغلب سرمایه گذاران اصلی این ورزش هستند بهترین اسب ها را برای تیم های خود تهیه می کنند و چاپ اندازان ماهری را برای رقابت به کار می گیرند. بنابراین در حالی که ممکن است ثبت نام رسمی تیم ها یا سوارکاران در مسابقات سازمان یافته نیاز باشد در ریشه ای ترین سطح شرط شرکت آمادگی و توانایی رقابت در این ورزش پرچالش است. سال ها تمرین و کسب تجربه برای رسیدن به سطحی که بتوان در مسابقات بزرگ بزکشی شرکت کرد امری ضروری است.

بزکشی به عنوان یکی از خشن ترین و پرخطرترین ورزش های سنتی جهان شناخته می شود. ماهیت رقابتی بازی که شامل درگیری فیزیکی میان سوارکاران و اسب ها برای کنترل لاشه است خطرات جدی را به همراه دارد. پرت شدن از اسب برخورد با سوارکاران دیگر و لگد یا گاز گرفتن اسب ها از جمله حوادث رایجی هستند که می توانند منجر به شکستگی استخوان آسیب های داخلی و حتی در موارد نادر مرگ شوند. چاپ اندازان در طول مسابقه ممکن است ضربات زیادی از شلاق رقبا (در اشکال سنتی تر بازی که شلاق زدن به سوارکار مجاز بود) یا شاخ و سم اسب ها دریافت کنند. علاوه بر خطرات فیزیکی برای انسان ها اسب ها نیز در معرض آسیب های جدی قرار دارند. شرایط محیطی مانند زمین ناهموار دشت ها و سرمای هوا در فصل برگزاری مسابقات نیز به سختی های این ورزش می افزاید. تلاش های اخیر برای بهبود قوانین و استفاده از تجهیزات محافظتی (مانند کلاه و محافظ ساق پا) با هدف کاهش این خطرات صورت گرفته است.

ورزش بزکشی با جذابیت بصری و دراماتیک خود توجه فیلمسازان را نیز به خود جلب کرده و در چندین اثر سینمایی به تصویر کشیده شده است. یکی از معروف ترین فیلم هایی که به طور مستقیم به بزکشی می پردازد فیلم هالیوودی سوارکاران (The Horsemen) محصول سال ۱۹۷۰ با بازی آنتونی کوئین است که بر اساس رمانی به همین نام ساخته شده و فضای پرچالش و سنتی این ورزش را به نمایش می گذارد. صحنه هایی از بزکشی همچنین در فیلم های دیگری نیز دیده می شود از جمله در ابتدای فیلم هندی خدا گواه با بازی آمیتاب باچان و سری دیوی و همچنین در یکی از صحنه های اکشن فیلم رامبو ۳ که در افغانستان فیلمبرداری شده است. فیلم کابل اکسپرس (۲۰۰۶) نیز شامل صحنه ای از این بازی سنتی است. در سال ۲۰۱۲ فیلم کوتاه Buzkashi Boys که در افغانستان ساخته شده بود نامزد جایزه اسکار شد و توانست تصویری واقعی تر و انسانی تر از این ورزش و تأثیر آن بر زندگی جوانان افغان به مخاطبان بین المللی ارائه دهد.

بزکشی چیست؟

بزکشی یک ورزش سنتی و گروهی است که در افغانستان و برخی کشورهای آسیای مرکزی بر پشت اسب انجام می شود و هدف اصلی آن جابه جایی لاشه یک حیوان (معمولاً بز یا گوساله) از نقطه ای به نقطه ای دیگر در میدان بازی است.

بازی و مراسم بزکشی افغانستان چگونه انجام می شود؟

در این بازی سوارکاران (چاپ اندازان) برای برداشتن لاشه از زمین و رساندن آن به دایره حلال یا عبور از بیرق رقابت می کنند. بازی نیازمند مهارت بالای سوارکاری قدرت بدنی و استراتژی است و اغلب در فضای باز و با تعداد زیادی از شرکت کنندگان برگزار می شود.

چرا این بازی این روزها پرطرفدار شده است؟

بزکشی همواره در افغانستان محبوب بوده است اما در سال های اخیر با احیای آن پس از دوران ممنوعیت سازماندهی بیشتر فدراسیون بزکشی و برگزاری لیگ ها و تورنمنت های رسمی توجه بیشتری را به خود جلب کرده و به نمادی از فرهنگ و هویت ملی تبدیل شده است.