نحوه محاسبه ایمپکت فاکتور چیست؟

نحوه محاسبه ایمپکت فاکتور به این صورت است که تعداد کل استنادات دریافتی یک مجله در یک سال معین به مقالات منتشر شده آن در دو سال قبلی، بر مجموع مقالات قابل استناد منتشر شده در همان مجله و در همان دو سال قبلی تقسیم می‌شود. این شاخص، معیاری کلیدی برای ارزیابی جایگاه و اعتبار نشریات علمی در حوزه‌های تخصصی مختلف به شمار می‌رود. ایمپکت فاکتور، که توسط یوجین گارفیلد ابداع شد و توسط Clarivate Analytics ارائه می‌شود، به پژوهشگران کمک می‌کند تا در انتخاب مجله مناسب برای انتشار یافته‌های خود یا ارزیابی کلی نشریات، دیدگاهی اولیه به دست آورند.

در دنیای پرشتاب علم و پژوهش، ارزیابی اعتبار و تأثیرگذاری نشریات علمی یکی از دغدغه‌های اصلی پژوهشگران، دانشجویان تحصیلات تکمیلی، اساتید و مؤسسات آکادمیک است. در این میان، ایمپکت فاکتور (Impact Factor) یا ضریب تأثیر، به عنوان یکی از شناخته‌شده‌ترین و پرکاربردترین شاخص‌ها، نقش محوری ایفا می‌کند. این معیار، که اغلب به اختصار IF نامیده می‌شود، به محققان کمک می‌کند تا دیدگاهی سریع از میزان ارجاعات و در نتیجه، تأثیرگذاری نسبی یک مجله در حوزه تخصصی خود به دست آورند. با این حال، درک صحیح از نحوه محاسبه، کاربردها، و مهم‌تر از همه، محدودیت‌ها و انتقادات وارد بر ایمپکت فاکتور برای هر فعال در عرصه علم و پژوهش ضروری است. هدف این مقاله، ارائه یک راهنمای جامع و تحلیلی برای درک عمیق‌تر این شاخص، از تعریف و تاریخچه گرفته تا روش‌های محاسبه، چگونگی یافتن آن، کاربردها، و بررسی انتقادات جدی وارد بر آن است تا خوانندگان بتوانند با رویکردی آگاهانه و انتقادی از این معیار استفاده کنند.

ایمپکت فاکتور (Impact Factor) چیست؟

ایمپکت فاکتور یا ضریب تأثیر، یک معیار عددی است که برای سنجش میانگین تعداد ارجاعاتی که مقالات منتشر شده در یک مجله علمی در یک دوره زمانی مشخص دریافت می‌کنند، استفاده می‌شود. به بیان ساده، این شاخص نشان می‌دهد که مقالات یک مجله به طور متوسط چند بار توسط سایر پژوهشگران مورد استناد قرار گرفته‌اند و در نتیجه، تا چه حد بر جامعه علمی تأثیرگذار بوده‌اند. هرچه مقدار ایمپکت فاکتور بالاتر باشد، نشان‌دهنده ارجاعات بیشتر به مقالات آن مجله و در نتیجه، جایگاه برجسته‌تر آن در میان نشریات هم‌رده خود در یک حوزه تخصصی است. این معیار، به پژوهشگران، کتابداران و مدیران پژوهشی در ارزیابی نسبی مجلات، تصمیم‌گیری برای انتخاب محل انتشار مقالات، و مدیریت مجموعه‌های کتابخانه‌ای کمک می‌کند.

مفهوم ایمپکت فاکتور اولین بار توسط یوجین گارفیلد (Eugene Garfield)، بنیان‌گذار مؤسسه اطلاعات علمی (Institute for Scientific Information – ISI) معرفی شد. مؤسسه ISI بعدها توسط شرکت تامسون رویترز خریداری شد و اکنون بخشی از شرکت Clarivate Analytics است. این شرکت مسئولیت گردآوری، محاسبه و انتشار داده‌های ایمپکت فاکتور را از طریق پایگاه داده Journal Citation Reports (JCR) بر عهده دارد.

تاریخچه مختصر ایمپکت فاکتور و جایگاه آن در علم‌سنجی

ایده اولیه ضریب تأثیر در دهه ۱۹۵۰ توسط یوجین گارفیلد، که در آن زمان روی مسئله بازیابی اطلاعات علمی کار می‌کرد، مطرح شد. گارفیلد به دنبال راهی بود تا کتابخانه‌ها را در انتخاب مجلات مهم و اساسی برای اشتراک یاری رساند. او متوجه شد که تعداد ارجاعات دریافتی یک مقاله یا مجله می‌تواند نشانگر اهمیت و تأثیرگذاری آن باشد. این ایده، پایه و اساس شاخه‌ای نوین از علم به نام علم‌سنجی (Scientometrics) را بنا نهاد که به مطالعه و تحلیل جنبه‌های کمی علم و پژوهش می‌پردازد.

در سال ۱۹۶۰، گارفیلد مؤسسه اطلاعات علمی (ISI) را بنیان نهاد و در سال ۱۹۷۵، اولین گزارش استنادی مجلات (Journal Citation Reports – JCR) را منتشر کرد که شامل ایمپکت فاکتور برای مجلات علمی بود. هدف اولیه گارفیلد، کمک به کتابخانه‌ها در انتخاب مجلات و همچنین کمک به محققان برای شناسایی مجلات تأثیرگذار در حوزه‌های خود بود. با گذشت زمان، ایمپکت فاکتور به سرعت فراتر از هدف اولیه خود رشد کرد و به یک شاخص اصلی در ارزیابی مجلات، مقالات، و حتی عملکرد فردی پژوهشگران و مؤسسات تبدیل شد. این تکامل، جایگاه ایمپکت فاکتور را در سیستم ارزیابی علم بین‌المللی تثبیت کرده است، اما در عین حال بحث‌ها و انتقادات زیادی را نیز به دنبال داشته است که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت.

گام به گام: فرمول و نحوه محاسبه ایمپکت فاکتور مجلات (با مثال عملی)

درک دقیق فرمول ایمپکت فاکتور برای تحلیل و استفاده صحیح از این شاخص حیاتی است. این فرمول، با وجود ظاهر ساده، دارای جزئیات مهمی است که شناخت آن‌ها ضروری است. ایمپکت فاکتور یک مجله در یک سال معین (مثلاً سال X) بر اساس استنادات دریافتی و مقالات منتشر شده در دو سال قبلی (سال‌های X-1 و X-2) محاسبه می‌شود. فرمول کلی به شرح زیر است:

ایمپکت فاکتور در سال X = (تعداد کل ارجاعات در سال X به مقالات منتشر شده در سال‌های X-1 و X-2) / (تعداد کل مقالات “قابل استناد” منتشر شده در سال‌های X-1 و X-2)

تشریح دقیق اجزای فرمول ایمپکت فاکتور

برای روشن شدن بیشتر، هر جزء از فرمول را با جزئیات بررسی می‌کنیم:

صورت کسر: تعداد کل ارجاعات در سال X به مقالات منتشر شده در سال‌های X-1 و X-2
این بخش شامل تمامی استنادات و ارجاعاتی است که سایر مقالات، کتاب‌ها، پایان‌نامه‌ها و سایر منابع علمی در سال “X” (سال محاسبه ایمپکت فاکتور) به مقالاتی که توسط مجله مورد نظر در دو سال قبل از آن (یعنی سال X-1 و سال X-2) منتشر شده‌اند، داده‌اند. برای مثال، اگر ایمپکت فاکتور مجله‌ای را برای سال 2023 محاسبه می‌کنیم، صورت کسر شامل تمامی ارجاعاتی است که در سال 2023 به مقالات منتشر شده آن مجله در سال‌های 2021 و 2022 داده شده است.
مخرج کسر: تعداد کل مقالات “قابل استناد” منتشر شده در سال‌های X-1 و X-2
این بخش به تعداد کلیه “اقلام قابل استناد” (Citable Items) که توسط همان مجله در دو سال قبلی (سال‌های X-1 و X-2) منتشر شده‌اند، اشاره دارد. اقلام قابل استناد معمولاً شامل مقالات پژوهشی اصلی (Original Articles)، مقالات مروری (Review Articles) و یادداشت‌های علمی (Notes) هستند. نکته مهم اینجاست که برخی از محتواهای منتشر شده در مجله مانند سرمقاله‌ها (Editorials)، نامه‌های به سردبیر (Letters to the Editor)، و اخبار کوتاه (News Items) که کمتر مورد استناد قرار می‌گیرند، معمولاً از مخرج کسر حذف می‌شوند تا ارزش واقعی مجله سنجیده شود. این فیلتر کردن اقلام قابل استناد، نقش مهمی در نحوه بدست آوردن ایمپکت فاکتور ایفا می‌کند.

مثال عددی شفاف و قابل درک برای محاسبه ایمپکت فاکتور

فرض کنید می‌خواهیم ایمپکت فاکتور مجله “پژوهشگران نوین” را برای سال 2023 محاسبه کنیم. اطلاعات مورد نیاز به شرح زیر است:

سال X (سال محاسبه): 2023
سال X-1 (سال قبل): 2022
سال X-2 (دو سال قبل): 2021

مرحله ۱: جمع‌آوری داده‌های صورت کسر

تعداد کل ارجاعاتی که در سال 2023 به مقالات منتشر شده در مجله “پژوهشگران نوین” در سال‌های 2021 و 2022 داده شده است:

ارجاعات در سال 2023 به مقالات 2021: 150 استناد
ارجاعات در سال 2023 به مقالات 2022: 200 استناد
مجموع ارجاعات (صورت کسر): 150 + 200 = 350 استناد

مرحله ۲: جمع‌آوری داده‌های مخرج کسر

تعداد کل مقالات “قابل استناد” منتشر شده در مجله “پژوهشگران نوین” در سال‌های 2021 و 2022:

مقالات قابل استناد منتشر شده در سال 2021: 40 مقاله
مقالات قابل استناد منتشر شده در سال 2022: 60 مقاله
مجموع مقالات قابل استناد (مخرج کسر): 40 + 60 = 100 مقاله

مرحله ۳: محاسبه ایمپکت فاکتور

ایمپکت فاکتور (2023) = 350 (مجموع ارجاعات) / 100 (مجموع مقالات قابل استناد) = 3.5

بنابراین، ایمپکت فاکتور مجله “پژوهشگران نوین” برای سال 2023 برابر با 3.5 است. این عدد به معنای آن است که به طور متوسط، هر مقاله قابل استناد منتشر شده در این مجله در سال‌های 2021 و 2022، در سال 2023، 3.5 بار مورد استناد قرار گرفته است.

نکات کلیدی در مورد “مقالات قابل استناد”

همانطور که اشاره شد، تعریف دقیق “مقالات قابل استناد” از اهمیت بالایی برخوردار است و Clarivate Analytics در JCR این موارد را به دقت مشخص می‌کند. این اقلام عموماً شامل مواردی می‌شوند که حاوی تحقیقات اصیل یا مرورهای جامع هستند و از پتانسیل بالایی برای استناد برخوردارند. حذف مواردی مانند سرمقاله‌ها یا نامه‌ها از مخرج کسر، به جلوگیری از تضعیف ظاهری ایمپکت فاکتور مجله کمک می‌کند و تصویر دقیق‌تری از تأثیرگذاری مقالات پژوهشی آن ارائه می‌دهد.

راهنمای جامع: ایمپکت فاکتور مجلات را چگونه پیدا کنیم؟ (بهترین سایت دانلود مقاله و کتاب)

پیدا کردن ایمپکت فاکتور مجلات برای هر پژوهشگری ضروری است، چه برای انتخاب محل مناسب جهت انتشار مقاله خود و چه برای ارزیابی اعتبار منابع. منابع اصلی و معتبر برای دسترسی به این اطلاعات به شرح زیر است:

Journal Citation Reports (JCR): مرجع اصلی و رسمی

Journal Citation Reports (JCR) که توسط Clarivate Analytics منتشر می‌شود، معتبرترین و رسمی‌ترین منبع برای یافتن ایمپکت فاکتور مجلات است. این پایگاه داده، سالانه به‌روزرسانی می‌شود و اطلاعات جامعی از جمله ایمپکت فاکتور، رتبه مجله در دسته‌بندی موضوعی، شاخص‌های دیگر و داده‌های استنادی را ارائه می‌دهد.

راهنمای گام به گام دسترسی و جستجو در JCR:

دسترسی به JCR: معمولاً از طریق پورتال‌های دانشگاهی، کتابخانه‌های مؤسسات تحقیقاتی، یا پلتفرم Web of Science قابل دسترسی است. بسیاری از دانشگاه‌ها اشتراک این پایگاه داده را برای اعضای خود فراهم می‌کنند.
ورود به پایگاه داده: پس از ورود به JCR، می‌توانید مجله مورد نظر خود را بر اساس عنوان کامل، ISSN، یا کلمات کلیدی جستجو کنید.
فیلتر کردن و تحلیل نتایج:
- جستجو بر اساس سال: می‌توانید ایمپکت فاکتور مجله را برای سال‌های مختلف مشاهده کنید.
- جستجو بر اساس دسته‌بندی موضوعی: JCR مجلات را در دسته‌بندی‌های موضوعی مختلف (مانند “علوم پزشکی”، “ریاضیات”، “مهندسی”) قرار می‌دهد که این امکان را می‌دهد تا مجلات هم‌رده را با هم مقایسه کنید.
- JCR Science Edition (SCIE) و JCR Social Sciences Edition (SSCI): این دو نسخه برای پوشش مجلات علوم پایه و مهندسی (SCIE) و علوم اجتماعی (SSCI) طراحی شده‌اند. انتخاب نسخه صحیح بر اساس حوزه پژوهشی شما اهمیت دارد، زیرا مجله ممکن است در یک نسخه ایندکس شده و در دیگری نباشد.

مشاهده رتبه یک مجله در دسته‌بندی موضوعی خود (مثلاً Q1، Q2، Q3، Q4) در JCR، بینش عمیقی در مورد جایگاه نسبی آن در میان رقبا ارائه می‌دهد.

وب‌سایت ناشرین معتبر و خود مجلات

بسیاری از ناشرین بزرگ و معتبر علمی، Journal Impact Factor مجلات خود را به طور مستقیم در صفحات وب‌سایت مجلاتشان نمایش می‌دهند. این اطلاعات معمولاً در بخش‌هایی مانند “About the Journal” (درباره مجله)، “Journal Metrics” (معیارهای مجله)، یا “Aims and Scope” (اهداف و دامنه) قابل مشاهده است. از جمله این ناشرین می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

Elsevier (پلتفرم ScienceDirect): پس از جستجوی مجله، در صفحه مربوط به مجله می‌توانید ایمپکت فاکتور را مشاهده کنید.
Springer: در صفحات اختصاصی مجلات خود، این اطلاعات را ارائه می‌دهد.
Wiley: اطلاعات ایمپکت فاکتور را در صفحه اصلی هر مجله درج می‌کند.
IEEE (برای مجلات مهندسی و کامپیوتر): مشابه سایر ناشران، در صفحات مجلات خود این معیار را نمایش می‌دهد.

سایت‌های شخص ثالث و پایگاه‌های اطلاعاتی دیگر

علاوه بر JCR و وب‌سایت ناشرین، چندین پلتفرم دیگر نیز وجود دارند که اطلاعات مربوط به شاخص‌های استنادی مجلات را ارائه می‌دهند. با این حال، همیشه باید به اعتبار این منابع توجه داشت:

Scimago Journal & Country Rank (SJR): این پلتفرم از داده‌های پایگاه داده Scopus (متعلق به Elsevier) استفاده می‌کند و شاخص SJR را ارائه می‌دهد که مشابه ایمپکت فاکتور است اما با الگوریتمی متفاوت محاسبه می‌شود و اعتبار مقالات را بر اساس وزن و اعتبار مجلاتی که به آن‌ها استناد کرده‌اند، در نظر می‌گیرد. SJR معیار خوبی برای ارزیابی مجلات ایندکس‌شده در Scopus است و به نوعی به عنوان یک معیار جایگزین یا مکمل برای ISI Impact Factor عمل می‌کند.
CiteFactor و Bioxbio: این سایت‌ها نیز اطلاعاتی در مورد ایمپکت فاکتور و سایر شاخص‌ها ارائه می‌دهند. اما باید توجه داشت که داده‌های آن‌ها ممکن است همیشه به اندازه JCR رسمی و به‌روز نباشد، و باید با احتیاط از آن‌ها استفاده کرد. برخی از این سایت‌ها ممکن است ایمپکت فاکتورهای جعلی را نیز نمایش دهند که تشخیص آن‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است.

برای جستجو در این پایگاه‌ها، داشتن شماره ISSN (International Standard Serial Number) مجله مورد نظر می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد و دقت جستجو را افزایش دهد. در این راستا، برای دسترسی آسان و سریع به مقالات و کتاب‌های علمی پس از شناسایی مجلات معتبر، استفاده از منابعی مانند ایران پیپر می‌تواند بسیار مفید باشد. ایران پیپر به عنوان یکی از پیشروترین پلتفرم‌ها در زمینه دسترسی به منابع علمی، به پژوهشگران کمک می‌کند تا با سهولت و سرعت به دانلود مقاله و دانلود کتاب از مجلات معتبر و پایگاه‌های اطلاعاتی بین‌المللی بپردازند و می‌توان آن را بهترین سایت دانلود مقاله و بهترین سایت دانلود کتاب برای پژوهشگران فارسی‌زبان دانست.

کاربردها و اهمیت ایمپکت فاکتور در اکوسیستم آکادمیک

ایمپکت فاکتور، با وجود تمامی انتقاداتی که به آن وارد است، همچنان یکی از شاخص‌های مهم و پرکاربرد در اکوسیستم علمی جهانی به شمار می‌رود. این شاخص در زمینه‌های مختلفی مورد استفاده قرار می‌گیرد که در ادامه به برخی از مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌شود:

ارزیابی اعتبار و جایگاه مجلات: مهم‌ترین کاربرد ایمپکت فاکتور، فراهم آوردن یک معیار سریع و کمی برای ارزیابی جایگاه نسبی یک مجله در میان سایر نشریات هم‌رده در یک حوزه تخصصی است. این شاخص به درک این موضوع که یک مجله تا چه حد مورد توجه و استناد جامعه علمی قرار گرفته، کمک می‌کند.
کمک به محققان در انتخاب مجله برای انتشار مقاله: پژوهشگران، به ویژه دانشجویان تحصیلات تکمیلی و اساتید، اغلب از ایمپکت فاکتور به عنوان یکی از معیارهای اصلی در انتخاب مجله مناسب برای انتشار مقالات خود استفاده می‌کنند. انتشار در مجلات با ایمپکت فاکتور بالا می‌تواند به افزایش دیده شدن و تأثیرگذاری پژوهش کمک کند، هرچند که تنها عامل تعیین‌کننده نیست. این امر به محققان دیدگاهی استراتژیک در مورد انتخاب مجلات معتبر و پربازدید می‌دهد.
نقش در تصمیم‌گیری‌های آکادمیک و اداری: ایمپکت فاکتور در بسیاری از مؤسسات دانشگاهی و مراکز پژوهشی، به عنوان یکی از شاخص‌ها در تصمیم‌گیری‌های کلیدی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این موارد شامل ارزیابی عملکرد اعضای هیئت علمی برای ترفیع رتبه، استخدام پژوهشگران جدید، اعطای گرنت‌های پژوهشی و حتی جذب دانشجویان دکترا می‌شود. البته تأکید بر این است که استفاده از آن باید محتاطانه و در کنار سایر معیارها صورت گیرد.
ابزاری برای کتابخانه‌ها در تصمیم‌گیری برای اشتراک نشریات: کتابخانه‌های دانشگاهی و پژوهشی با بودجه‌های محدود مواجه هستند و باید به دقت تصمیم بگیرند که کدام مجلات را برای اشتراک انتخاب کنند. ایمپکت فاکتور به کتابداران کمک می‌کند تا مجلات با تأثیرگذاری بالا را شناسایی کرده و منابع خود را به گونه‌ای بهینه تخصیص دهند.

با این حال، توجه به این نکته ضروری است که اهمیت ایمپکت فاکتور نباید به صورت افراطی در نظر گرفته شود. این شاخص تنها یکی از ابزارهای ارزیابی است و نباید به عنوان تنها معیار برای سنجش کیفیت پژوهش یا محققان مورد استفاده قرار گیرد.

انتقادات و چالش‌های اساسی وارد بر ایمپکت فاکتور (با رویکرد تحلیلی)

با وجود رواج گسترده ایمپکت فاکتور، انتقادات جدی و ساختاری به این شاخص وارد است که درک آن‌ها برای استفاده آگاهانه از آن ضروری است. این انتقادات به ایمپکت فاکتور نشان می‌دهند که تکیه صرف بر آن می‌تواند گمراه‌کننده باشد:

عدم اعتبار به عنوان معیار سنجش محقق یا مقاله: شاید مهم‌ترین انتقاد این باشد که ایمپکت فاکتور یک معیار برای مجله است، نه برای یک مقاله خاص یا یک محقق. استفاده از IF برای ارزیابی عملکرد فردی پژوهشگران یا ارزش تک‌تک مقالات کاملاً اشتباه است. یک مقاله منتشر شده در مجله‌ای با ایمپکت فاکتور بالا ممکن است هرگز مورد استناد قرار نگیرد، در حالی که مقاله‌ای در یک مجله با ضریب تأثیر پایین می‌تواند صدها بار استناد شود. «بیانیه سانفرانسیسکو در مورد ارزیابی پژوهش» (San Francisco Declaration on Research Assessment – DORA) به صراحت به این موضوع اشاره کرده و خواستار توقف استفاده از ایمپکت فاکتور برای ارزیابی افراد شده است.
سوگیری رشته‌ای و عدم امکان مقایسه بین‌رشته‌ای: نرخ ارجاع و عادات انتشار در رشته‌های مختلف علمی به طور ذاتی متفاوت است. به عنوان مثال، در رشته‌های علوم پزشکی و زیستی، مقالات به سرعت و با تعداد بالا مورد استناد قرار می‌گیرند، در حالی که در رشته‌های علوم پایه مانند ریاضیات یا علوم انسانی، نرخ ارجاع بسیار پایین‌تر و کندتر است. این تفاوت‌ها مقایسه ایمپکت فاکتور بین مجلات رشته‌های مختلف را بی‌اعتبار می‌سازد و منجر به سوگیری رشته‌ای می‌شود.
تمرکز بر کمیت به جای کیفیت: ایمپکت فاکتور صرفاً تعداد ارجاعات را می‌سنجد و هیچ توجهی به کیفیت محتوایی، نوآوری، یا تأثیر بلندمدت پژوهش ندارد. یک مقاله می‌تواند به دلایل مختلف (حتی برای انتقاد) مورد استناد قرار گیرد که لزوماً به معنای کیفیت بالای آن نیست.
نادیده گرفتن روش‌های نوین اشتراک‌گذاری و تأثیرگذاری: ایمپکت فاکتور صرفاً بر استنادات رسمی در مجلات ایندکس‌شده متمرکز است. این شاخص، اشکال جدید تأثیرگذاری مانند دانلودها، بحث‌ها در شبکه‌های اجتماعی علمی (مانند ResearchGate یا Academia.edu)، پوشش رسانه‌ای، یا ارجاعات در سیاست‌گذاری‌ها را نادیده می‌گیرد. در این زمینه، Altmetrics (آلت‌متریکس) به عنوان معیاری مکمل برای سنجش این نوع تأثیرات ظهور کرده است.
انحصار به مجلات ایندکس‌شده در ISI: تنها مجلاتی که در پایگاه داده Web of Science و JCR ایندکس شده‌اند، ایمپکت فاکتور دریافت می‌کنند. این موضوع باعث نادیده گرفتن بسیاری از نشریات معتبر منطقه‌ای، ملی، مقالات کنفرانسی، و کتاب‌ها می‌شود که ممکن است تأثیرگذاری قابل توجهی داشته باشند.
اثر “مقالات هسته‌ای” (Skewed distribution): ایمپکت فاکتور یک میانگین است. اغلب، تعداد کمی از مقالات بسیار پرارجاع در یک مجله می‌توانند تأثیر نامتناسبی بر ایمپکت فاکتور کلی آن مجله داشته باشند. این بدان معناست که اکثر مقالات منتشر شده در آن مجله، ممکن است ارجاعات بسیار کمتری از میانگین (ایمپکت فاکتور) دریافت کنند.
سوگیری زبانی و منطقه‌ای: اکثر مجلات ایندکس‌شده در JCR، انگلیسی‌زبان هستند. این موضوع به طور طبیعی منجر به سوگیری زبانی و منطقه‌ای شده و ممکن است تأثیرگذاری نشریات به سایر زبان‌ها یا مناطق جغرافیایی را نادیده بگیرد.
تغییرپذیری و عدم پایداری: مقادیر ایمپکت فاکتور سالانه نوسان می‌کنند و ممکن است به راحتی تحت تأثیر سیاست‌های مجله یا حتی عوامل تصادفی قرار گیرند. این عدم پایداری می‌تواند تصمیم‌گیری‌های بلندمدت را دشوار سازد.

در نهایت، این چالش‌های ایمپکت فاکتور نشان می‌دهند که اگرچه این شاخص می‌تواند ابزاری مفید برای مقایسه کلی مجلات در یک حوزه خاص باشد، اما باید با احتیاط فراوان و در کنار سایر معیارهای کیفی و کمی مورد استفاده قرار گیرد.

سیاست‌ها و روش‌های (گاهی غیراخلاقی) برای افزایش ضریب تأثیر مجلات

اهمیت بالای ایمپکت فاکتور در ارزیابی‌های آکادمیک، برخی مجلات و ناشران را به سمت اتخاذ سیاست‌هایی، گاهی غیراخلاقی، سوق داده است تا ضریب تأثیر خود را افزایش دهند. درک این روش‌ها می‌تواند به پژوهشگران در شناسایی مجلات معتبر از مجلات مشکوک کمک کند:

افزایش انتشار مقالات مروری (Review Articles): مقالات مروری به دلیل ماهیت جامع خود، معمولاً بیشتر از مقالات پژوهشی اصلی مورد استناد قرار می‌گیرند. مجلاتی که درصد بالایی از مقالات مروری را منتشر می‌کنند، به طور طبیعی می‌توانند ایمپکت فاکتور بالاتری داشته باشند. سردبیران برخی مجلات به عمد به انتشار بیشتر این نوع مقالات روی می‌آورند.
سیاست “فقط با دعوتنامه” (By Invitation Only): برخی مجلات برای اطمینان از کیفیت و ارجاعات بالا، نویسندگان برجسته و پرارجاع را برای ارسال مقاله دعوت می‌کنند. این سیاست، به طور مستقیم به افزایش اعتبار و ارجاعات مجله کمک می‌کند.
محدود کردن “آیتم‌های قابل استناد”: همانطور که در بخش محاسبه اشاره شد، مخرج کسر ایمپکت فاکتور شامل “اقلام قابل استناد” است. برخی مجلات با حذف یا کاهش انتشار مقالاتی که احتمالاً کمتر مورد استناد قرار می‌گیرند (مانند گزارش‌های موردی در پزشکی یا نامه‌ها به سردبیر) از مخرج کسر، به طور مصنوعی ضریب تأثیر خود را افزایش می‌دهند. این “دستکاری” در مخرج می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر عدد نهایی داشته باشد.
خودارجاع‌دهی (Self-citation) اجباری یا توصیه شده: در برخی موارد، سردبیران یا داوران مجله به نویسندگان فشار می‌آورند تا قبل از پذیرش مقاله، به تعدادی از مقالات منتشر شده در همان مجله ارجاع دهند. این عمل، که خودارجاع‌دهی اجباری نامیده می‌شود، به طور مستقیم تعداد ارجاعات به مجله را افزایش داده و در نهایت ضریب تأثیر را بالا می‌برد. اگرچه خودارجاع‌دهی طبیعی به مجله‌ای که نویسنده در آن سابقه فعالیت دارد امری رایج است، اما اجبار به آن غیراخلاقی تلقی می‌شود.
“کلاب‌های ارجاع‌دهی” (Citation Cartels) یا تبانی مجلات: این روش شامل تبانی بین دو یا چند مجله است که در آن، سردبیران از نویسندگان خود می‌خواهند به مقالات منتشر شده در مجلات همکار ارجاع دهند. این کار نیز به طور مصنوعی ارجاعات و در نتیجه ایمپکت فاکتور را برای تمامی مجلات درگیر افزایش می‌دهد.

شناخت این سیاست‌ها برای محققان اهمیت دارد تا بتوانند مجلات با سیاست‌های انتشاراتی شفاف و اخلاقی را از مجلاتی که به دنبال افزایش کاذب ضریب تأثیر خود هستند، تمیز دهند.

ایمپکت فاکتورهای جعلی و نحوه تشخیص مجلات شکارچی (Predatory Journals)

یکی از چالش‌های بزرگ در دنیای نشر علمی، ظهور “مجلات شکارچی” (Predatory Journals) و پدیده ایمپکت فاکتورهای جعلی است. این مجلات با وعده‌های دروغین پذیرش سریع، انتشار بدون داوری همتا یا با داوری صوری، و دریافت هزینه‌های گزاف از نویسندگان، اعتبار پژوهش را زیر سوال می‌برند. درک ایمپکت فاکتورهای جعلی و نحوه تشخیص آن‌ها برای جلوگیری از فریب خوردن بسیار حیاتی است.

نشانه‌های ایمپکت فاکتور جعلی:

عدم وجود در JCR: معتبرترین نشانه برای جعلی بودن ایمپکت فاکتور، عدم وجود نام مجله در پایگاه داده رسمی Journal Citation Reports (JCR) است. هر مجله‌ای که ادعای ایمپکت فاکتور دارد اما در JCR یافت نمی‌شود، باید مشکوک تلقی شود.
ادعاهای اغراق‌آمیز: مجلات شکارچی اغلب ادعاهای اغراق‌آمیزی در مورد ایمپکت فاکتور خود می‌کنند، مثلاً اعدادی بسیار بالا یا نامعقول برای یک مجله نوپا یا در یک حوزه کم‌ارجاع.
عدم شفافیت در محاسبه: این مجلات معمولاً هیچ توضیحی در مورد نحوه محاسبه ایمپکت فاکتور خود ارائه نمی‌دهند یا به مراجع نامعتبر و ساختگی ارجاع می‌دهند.
نام‌های مشکوک برای “ایمپکت فاکتور”: مجلات شکارچی ممکن است از نام‌هایی مانند “Global Impact Factor”، “Universal Impact Factor”، “Scientific Journal Impact Factor” و… استفاده کنند که هیچ‌یک توسط Clarivate Analytics به رسمیت شناخته نمی‌شوند. تنها “Journal Impact Factor” معتبر است.
سرعت غیرمعمول در پذیرش و انتشار: مجلات شکارچی معمولاً فرآیند داوری همتا را نادیده می‌گیرند یا بسیار سریع و صوری انجام می‌دهند تا به سرعت مقاله را منتشر کرده و هزینه را دریافت کنند.

معرفی منابع برای شناسایی مجلات معتبر و اجتناب از مجلات جعلی:

فهرست Beall (Beall’s List): جفری بیال، کتابدار آمریکایی، اولین فهرست شناخته شده از ناشران و مجلات شکارچی را منتشر کرد. اگرچه این فهرست دیگر به طور رسمی به‌روزرسانی نمی‌شود، اما نسخه‌های آرشیو شده آن همچنان می‌توانند به عنوان یک نقطه شروع مفید باشند.
Directory of Open Access Journals (DOAJ): برای مجلات دسترسی آزاد (Open Access)، DOAJ یک فهرست معتبر از مجلاتی است که استانداردهای کیفی را رعایت کرده‌اند. مجلاتی که در این فهرست قرار دارند، معمولاً از اعتبار بالایی برخوردارند.
فهرست مجلات معتبر وزارتین در ایران: وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در ایران، سالانه فهرست‌های به‌روزرسانی شده‌ای از مجلات معتبر داخلی و خارجی منتشر می‌کنند. ارجاع به این فهرست‌ها برای پژوهشگران ایرانی ضروری است.
پایگاه‌های اطلاعاتی معتبر: تکیه بر پایگاه‌های اطلاعاتی شناخته‌شده مانند Web of Science (برای مجلات ISI و JCR)، Scopus (برای مجلات SJR و CiteScore) و PubMed (برای مجلات پزشکی) بهترین راه برای اطمینفان از اعتبار یک مجله است.

همیشه قبل از ارسال مقاله به یک مجله، در مورد آن به دقت تحقیق کنید و به نشانه‌های هشداردهنده توجه کنید. یک مجله معتبر دارای هیئت تحریریه متخصص، فرآیند داوری همتای شفاف، و سابقه انتشار منظم و با کیفیت است. آگاهی از این موارد می‌تواند از هدر رفتن وقت و منابع پژوهشگران در مجلات نامعتبر جلوگیری کند.

جمع‌بندی و توصیه‌ها: رویکرد متوازن به ایمپکت فاکتور و سایر شاخص‌ها

ایمپکت فاکتور، همانطور که در این مقاله بررسی شد، یک ابزار قدرتمند در ارزیابی و مقایسه مجلات علمی است که از زمان ابداع آن توسط یوجین گارفیلد، جایگاه ویژه‌ای در اکوسیستم آکادمیک پیدا کرده است. این شاخص می‌تواند یک دیدگاه سریع و اولیه از میزان تأثیرگذاری و ارجاعات دریافتی یک مجله ارائه دهد و به پژوهشگران در انتخاب مجله مناسب برای انتشار و کتابداران در تصمیم‌گیری برای اشتراک نشریات یاری رساند. قدرت اصلی ایمپکت فاکتور در سادگی و قابلیت مقایسه سریع آن در یک حوزه تخصصی مشابه است.

با این حال، نادیده گرفتن محدودیت‌ها و انتقادات جدی وارد بر این شاخص می‌تواند منجر به تصمیم‌گیری‌های نادرست و ارزیابی‌های ناعادلانه شود. تمرکز بر کمیت به جای کیفیت، سوگیری‌های رشته‌ای و زبانی، عدم بازتاب تأثیرگذاری فردی مقاله یا محقق، و آسیب‌پذیری در برابر دستکاری‌های غیراخلاقی، از جمله ضعف‌های مهم ایمپکت فاکتور هستند. اتکای صرف بر این شاخص برای ارزیابی کل فرآیند پژوهش، به خصوص برای ارزیابی عملکرد فردی، می‌تواند گمراه‌کننده و حتی مضر باشد.

بنابراین، رویکرد توصیه شده، استفاده از یک ارزیابی چندجانبه (Multifaceted evaluation) است. پژوهشگران، اساتید و مدیران آکادمیک باید از ترکیب معیارهای مختلف برای سنجش تأثیرگذاری و کیفیت استفاده کنند. این معیارها شامل شاخص‌هایی مانند h-index (اچ ایندکس) برای ارزیابی محققین، CiteScore و SJR که بر پایه داده‌های Scopus هستند و روش‌های محاسباتی متفاوتی دارند، و Altmetrics برای سنجش تأثیرگذاری گسترده‌تر در پلتفرم‌های آنلاین و شبکه‌های اجتماعی می‌شود. اما مهم‌تر از همه این شاخص‌های کمی، باید بر کیفیت محتوایی و نوآوری پژوهش، استحکام متدولوژی، و دقت در فرآیند داوری همتا (Peer Review) تأکید شود. قضاوت نهایی باید بر اساس خواندن خود مقاله و ارزیابی محتوای آن باشد، نه صرفاً مجله‌ای که در آن به چاپ رسیده است.

با درک این ابعاد، پژوهشگران می‌توانند با آگاهی بیشتری در مسیر علمی خود گام بردارند و از ابزارهایی مانند ایمپکت فاکتور به عنوان بخشی از یک تصویر بزرگ‌تر استفاده کنند. همچنین، دسترسی به منابع علمی معتبر و به‌روز برای یک پژوهشگر حیاتی است. در این راستا، پلتفرم‌هایی مانند ایران پیپر می‌توانند راهگشا باشند. ایران پیپر با ارائه خدمات دانلود مقاله و دانلود کتاب از پایگاه‌های اطلاعاتی معتبر بین‌المللی، به پژوهشگران کمک می‌کند تا به جدیدترین یافته‌های علمی دسترسی داشته باشند و کیفیت پژوهش‌های خود را ارتقا دهند.

سوالات متداول

آیا ایمپکت فاکتور تنها معیار برای ارزیابی اعتبار یک مجله است؟

خیر، ایمپکت فاکتور تنها یکی از معیارهای ارزیابی است و باید در کنار شاخص‌های دیگر مانند رتبه مجله در دسته‌بندی موضوعی، کیفیت هیئت تحریریه و فرآیند داوری همتا، و همچنین سایر معیارهای علم‌سنجی (مانند SJR و CiteScore) مورد استفاده قرار گیرد.

تفاوت اصلی ایمپکت فاکتور با شاخص‌های دیگری مانند CiteScore یا SJR چیست؟

ایمپکت فاکتور بر اساس داده‌های Web of Science (Clarivate Analytics) محاسبه می‌شود، در حالی که CiteScore و SJR بر اساس داده‌های پایگاه Scopus (Elsevier) هستند و هر یک از الگوریتم‌های متفاوتی برای محاسبه و پنجره زمانی متفاوت (CiteScore پنج ساله و SJR بدون محدودیت زمانی برای ارجاعات) استفاده می‌کنند.

چند سال طول می‌کشد تا یک مجله جدید ایمپکت فاکتور دریافت کند؟

یک مجله جدید پس از ایندکس شدن در Web of Science و انتشار مقالات به مدت حداقل دو سال، می‌تواند ایمپکت فاکتور دریافت کند؛ زیرا محاسبه این شاخص نیازمند داده‌های استناد و انتشار از دو سال قبل است.

آیا ایمپکت فاکتور برای مقالات چاپ شده در کنفرانس‌ها نیز محاسبه می‌شود؟

خیر، ایمپکت فاکتور منحصراً برای مجلات علمی ایندکس شده در Journal Citation Reports (JCR) محاسبه می‌شود و مقالات کنفرانسی، کتاب‌ها یا سایر انتشارات از این قاعده مستثنی هستند.

در صورت عدم دسترسی به JCR، معتبرترین روش برای یافتن ایمپکت فاکتور یک مجله کدام است؟

معتبرترین روش پس از JCR، مراجعه مستقیم به وب‌سایت رسمی ناشرین بزرگ و معتبر علمی (مانند Elsevier, Springer, Wiley) است که معمولاً ایمپکت فاکتور مجلات خود را در بخش “About the Journal” یا “Journal Metrics” نمایش می‌دهند.

آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "نحوه محاسبه ایمپکت فاکتور چیست؟" هستید؟ با کلیک بر روی کسب و کار ایرانی, کتاب، اگر به دنبال مطالب جالب و آموزنده هستید، ممکن است در این موضوع، مطالب مفید دیگری هم وجود داشته باشد. برای کشف آن ها، به دنبال دسته بندی های مرتبط بگردید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "نحوه محاسبه ایمپکت فاکتور چیست؟"، کلیک کنید.