چهره ای که زمانی برای غذا پختن حرص می زد!

«آشپزی، گلدوزی، خیاطی، موسیقی، نقاشی، مجسمه سازی، ورزش (کشتی و وزنه برداری) هر کدام در دوره ای علاقه من را به خود جلب می کرد. یکی از آن چیزهایی که خیلی برایم جالب بود، آشپزی بود. در همان هشت – ده سالگی برای غذا پختن و یاد گرفتن حرص می زدم و همواره از درس گریزان بودم.»

به گزارش ساز ایرانی، ششم اسفند سالروز تولد هوشنگ ابتهاج است؛ اگر  19 مرداد 1401 سایه دنیایش را عوض نکرده بود، امروز باید تولد 96 سالگی اش را جشن می گرفتیم.

 او در زندگینامه خودنوشتی که در سی وچهارمین شماره از نشریه «حافظ» (شهریور 1385) منتشر شده، نوشته است: «من (امیرهوشنگ) تنها پسر «آقاخان» ابتهاج و «فاطمه رفعت» به شمار می رفتم. بعد از من سه تا دختر به دنیا آمدند و ضمناً یک پسر هم قبل از من، نیامده رفت. خیلی برای خانواده ام اهمیت داشتم و خیلی عزیزکرده، خودسر، خودرای، لوس و از خودراضی بار آمده بودم! تا دوازده سیزده سالگی من، اگر کسی حال مرا از مادرم می پرسید، زارزار گریه می کرد و می گفت که یک پسر دارم که آن هم دیوانه است. هرچه می گفتند: خانم جان! پسربچه ها این طورند و بزرگ می شوند، خوب و عاقل می شوند، می گفت که دیگر کی می خواهد عاقل شود؟ 

خیلی اذیت کننده و آزارگر بودم. یک بچه کوچک تر از خود را با طناب می بستم و از درخت آویزان می کردم. تحصیلات ابتدایی را در مدرسه عنصری که در ضلع جنوبی باغ سبزه میدان بود، گذراندم؛ بعد مرا گذاشتند مدرسه قاآنی که پشت خانه ما در سبزه میدان و آن طرف در ته کوچه بود،  بعد از آن جا برای کلاس هشتم به مدرسه شاپور رفتم که کلاس های چهارم و پنجم متوسطه را آن جا خواندم. در مورد من می گفتند که: او در پی آموختن و یادگرفتن است اما در درس و کار مدرسه چندان کوشا و ساعی نیست و زیاد به آن توجه نشان نمی دهد. آشپزی، گلدوزی، خیاطی، موسیقی، نقاشی، مجسمه سازی، ورزش (کشتی و وزنه برداری) هر کدام در دوره ای علاقه من را به خود جلب می کرد. یکی از آن چیزهایی که خیلی برایم جالب بود، آشپزی بود. در همان هشت – ده سالگی برای غذا پختن و یاد گرفتن حرص می زدم و همواره از درس گریزان بودم. چنان که هنگامی که به تهران آمدیم و در مدرسه تمدن نام نویسی کردم، در آن جا کلاس پنجم متوسطه را رد شدم، بعد هم دیگر به مدرسه نرفتم و درس خواندن را رها کردم».

نخستین پیش بینی برای شاعری آینده دار

او  نخستین اثرش را با نام  «نخستین نغمه ها» در آغازین روزهای جوانی و در سال 1325 منتشر کرد؛ عبدالعلی طاعتی، نویسنده، شاعر و روزنامه نگار فقید اهل رشت که از همکاران دهخدا در تالیف «لغت نامه» بود در مقدمۀ این کتاب نوشت: «این نخستین بار است که شاعری 19ساله اهل گیلان، نخستین سروده های خود را به صورت کتابی مستقل انتشار می دهد. گیلان را به نداشتن و نپروریدن شاعر در همه جا مشهور کرده اند و این راست نیست… این مجموعه شعر گواهی بر شاعرپروری گیلان است. …به زودی خواهد رسید روزی که گوینده این دیوان به یاری خدا شاعری بزرگ گردد.»

 او در جوانی دلباخته دختری ارمنی به نام «گالیا» شده بود که در رشت زندگی می کرد و این عشق موجب سرودن شعرهای عاشقانه ای شد که در آن روزها سروده است. سال ها بعد نیز البته ابتهاج شعری را با نام «دیرست گالیا…» با اشاره به همان روابط عاشقانه و درگیرودار مسایل سیاسی ایران سرود. 

ابتهاج با انتشار کتاب «شبگیر» که حاصل سال های پرتب و تاب پیش از سال 1332 است، به شعر اجتماعی روی آورد.

فراز و فرود شعر سایه

کامیار عابدی، پژوهشگر و منتقد درباره رویکردهای شعری ابتهاج در دوره های مختلف می گوید: دوره اول بین سال های 1320 و 1330 است که با مجموعه «سراب» به اشعار نوگرای اعتدالی مکتب سخن نزدیک است.  شعر سایه به شعر نیما نزدیک است، اما بیشتر به لحاظ محتوا که با بیان صریح سیاسی و اجتماعی همراه بوده و از نظر فرم و زبان با اشعار «توللی» و دوست نزدیکش «نادر نادرپور» و «مشیری» قرابت بیشتری دارد. و نیز دلبستگی اش به غزل موجب برقراری ارتباط سه گروه شعری از مخاطبان ابتهاج با آثار وی می شود. دوره دوم دوره مربوط به دهه 40 است که دوره سکوت و یا تامل ابتهاج گفته می شود. او در این دوره از شعر نو کمی دور و به غزل نزدیک شده و مفاهیم و روابط غزل کهن در زبان فارسی را برای تحقق آرمان های اجتماعی به کار می گیرد.   در دوره سوم که بین سال های 1350 تا 1370 قرار دارد، او غزل را به سمت بیان سیاسی و اجتماعی اش برده و با بیان حالات روحی و تجربیات شخصی خود همراه می کند. گرچه در این سال ها بر شمار غزل های سایه افزوده می شود اما این غزلیات تفاوت ماهوی با غزل های دوره اولیه وی دارند. دوره بعدی از سال 1380 تا حال حاضر را در برمی گیرد.

او نکته دیگری را که در برجسته شدن این شاعر و نیرومندتر شدن شهرتش موثر می داند، نوستالژیک بودن اشعارش و نیز نوستالژیک بودن چهره سیاسی اش است.

شعر سایه و موسیقی

اما خوانده شدن شعرهای ابتهاج از دهه 50 و با حضور در رادیو آغاز شد؛ در فاصله سال های 1350 – 1356 برنامه گل های تازه و گلچین هفته را که از رادیو ایران پخش می شد، سرپرستی می کرد. پس از حادثه 17 شهریور میدان ژاله، او به همراه محمدرضا لطفی و حسین علیزاده از رادیو استعفا کرد. محمدرضا شجریان، شهرام ناظری، حسین قوامی، علیرضا افتخاری، محمد اصفهانی و علیرضا قربانی ازجمله خوانندگانی هستند که شعرهای ابتهاج را خوانده اند.

سایه در آینه دیگران

 او را یکی از درخشان ترین شاعران  دوره اوج شعر ایران می خوانند. البته نظرات متفاوتی هم درباره او و شعرش وجود دارد. در حالی که از یک سو عده ای ستایشگر او و شعرهایش بوده و او در حد یک بت بالا برده اند، در مقابل، عده ای به واسطه عقاید سیاسی به او برچسب می زنند و او را متهم می کنند؛ مثلا ضیاء موحد معتقد است درباره او اغراق می کنند و به اندازه سیمین بهبهانی یا رهی معیری هم غزل سرای خوبی نیست یا علی باباچاهی که معتقد است او در غزل سرایی نوآور نبوده و موسیقی به داد شعرهایش رسیده، یا عبدالعلی دستغیب که شعر ابتهاج را در قیاس با شاعران نوپرداز، قابل اعتنا نمی داند. در مقابل احمد سمیعی گیلانی شعرهای سایه را از نظر محتوا، شعریت و مضمون کاملاً امروزی خوانده بود یا مفتون امینی هوشنگ ابتهاج را شاعر کم کار و کم فروغی خوانده بود که شعرهای عالی و ماندنی دارد.

آثار سایه

مجموعه شعرهای چاپ.شده سایه عبارتند از: «نخستین نغمه ها»، «شبگیر»، «سراب»،  «زمین»، «چند برگ از یلدا»، «یادگار خون سرو» و «سیاه مشق». مجموعه «آینه در آینه»، گزیده اشعار هم به انتخاب محمدرضا شفیعی کدکنی منتشر شده است. «تاسیان» و «بانگ نی» از دیگر آثار اوست. «حافظ به سعی سایه» نیز از آثار پژوهشی ابتهاج است.

«هـ. ا. سایه» در بامداد چهارشنبه 19 مردادماه 1401 پس از یک دوره بیماری و چند بار بستری شدن، در بیمارستانی در شهر کلن آلمان که از سال 1364 بیشتر در آنجا اقامت داشت، چشم از دنیا فروبست.

 پایان خبر ساز ایرانی