واکاوی اجرای طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت

در یک پژوهش بررسی شد؛

این گزارش نشان می دهد که اجرای صحیح این گونه طرح ها مستلزم وجود یک چارچوب حکمرانی مناسب است.

به گزارش گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری ساز ایرانی، قانون هوای پاک مصوب سال 1396 طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت طی 4 سال، در اواخر سال 1401 با پیشنهاد سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری و موافقت وزیر وقت جهاد کشاورزی ارایه و به طور رسمی از آذرماه سال 1402 با اعلام ریاست سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور آغاز شد. 

حالا دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، در گزارشی با عنوان «ملاحظات و الزامات اجرای طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت» به واکاوی این طرح پرداخته است. در ادامه خلاصه ای از مهم ترین ملاحظات و الزامات اجرای این طرح مردمی را مرور خواهیم کرد.

* ابهام های جدی طرح

این گزارش بیان می کند که هرچند متولیان این طرح سعی کرده اند ضمن تعیین اهداف طرح، با نگاهی کلان نسبت به طراحی مراحل اجرایی، عرصه های اجرا، برآورد مالی و ایجاد ساختار اجرایی-تشکیلاتی و تقسیم کار دستگاه های مختلف اقدام کنند، اما بررسی مستندات طرح بیانگر ابهام های جدی در حوزه های مختلف نظیر میزان هزینه های اجرایی طرح و نحوه تامین منابع مالی آن، تامین آب مورد نیاز طرح (به ویژه در مناطق مرکزی و شرقی کشور) و چگونگی جلب مشارکت مردمی (به ویژه در مرحله نگهداشت درختان) است.

بررسی مستندات طرح بیانگر ابهام های جدی در حوزه های مختلف نظیر میزان هزینه های اجرایی طرح و نحوه تامین منابع مالی آن، تامین آب مورد نیاز طرح (به ویژه در مناطق مرکزی و شرقی کشور) و چگونگی جلب مشارکت مردمی (به ویژه در مرحله نگهداشت درختان) است

نظر به پیچیدگی ها و ملاحظاتی که اجرای این گونه طرح ها در دیگر کشور ها داشته است گزارش حاضر سعی کرده ضمن بررسی مستندات موجود طرح و تحلیل برخی تجربیات بین المللی، ملاحظات و الزاماتی را که لازم است برای بهبود و ارتقای طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت مدنظر قرار گیرد ارایه کند.

* تجربیات بین المللی، طراحی و اجرای برنامه های کلان درخت کاری 

این گزارش توضیح می دهد که براساس تجربیات بین المللی، طراحی و اجرای برنامه های کلان درخت کاری توسط دولت ها و سرمایه گذاران خارجی بدون مشارکت جامعه محلی و لحاظ دیدگاه ها، منافع و ترجیحات آنها به شکل مناسب و واقعی، افزایش نابرابری اجتماعی و محرومیت جامعه محلی از زمین را تشدید و نوعی تعارض منافع بین مردم و برنامه های دولت ایجاد می کند که در نتیجه به تخریب زمین و درختان می انجامد. 

این گزارش مطرح می کند که تجربیات جهانی نشان می دهد به رغم تمرکز برخی از پروژه های درخت کاری بر یک بازه زمانی کوتاه (3-1 سال)، اغلب طرح های کلان کاشت در کشور هایی نظیر چین، کانادا، عربستان، آمریکا و نیوزلند، رویکرد بلندمدت (10 ساله) دارند. با توجه به هزینه های قابل توجه اجرای طرح های کاشت و نگهداشت درخت در مقیاس کلان، برخی کشور ها برای تامین منابع مالی، به سمت ایجاد صندوق های اختصاصی و سرمایه گذاری بخش خصوصی حرکت کرده اند که می تواند در تدقیق سازوکار های تامین مالی طرح مورد بحث نیز مورد توجه قرار گیرد. 

* انتخاب گونه نامناسب آثار غیرمنتظره نامطلوبی در پی دارد

این گزارش توضیح می دهد که مطابق با تجربیات داخلی و جهانی، اجرای برخی از طرح های کاشت درخت به رغم مزیت های فراوان در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی، به دلیل انتخاب گونه نامناسب آثار غیرمنتظره نامطلوبی نیز در پی دارد که از آن جمله می توان به کاهش تنوع زیستی، اختلال در چرخه آب و گسترش برخی آفات و بیماری ها در منطقه (گسترش بیماری سالک در اثر کاشت درختان گز و تاغ در منطقه ابوزید آباد کاشان) اشاره داشت. 

این گزارش ادامه می دهد که به طورکلی براساس نتایج، هرچند همه موارد فوق ملاحظات مهمی برای اجرای یک طرح موفق کاشت درخت هستند، اما اجرای صحیح این گونه طرح ها مستلزم وجود یک چارچوب حکمرانی مناسب نیز است.

حکمرانی برای طرح های درخت کاری فقط محدود به جنبه های فنی و بیوفیزیک ی نیست، بلکه به جنبه های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی نیز باید توجه کند تا محیطی مساعد برای دستیابی به اهداف فراهم کند. درمجموع مطالعات پیشین جهانی پنج مرحله شامل شروع، برنامه ریزی، اجرا، نظارت و ارزیابی و پایداری و چهار عامل تاثیرگذار شامل بازیگران، منابع، دانش و ابزار های قانونی را برای چارچوب مطلوب حکمرانی پیشنهاد داده اند. 

درمجموع مطالعات پیشین جهانی پنج مرحله شامل شروع، برنامه ریزی، اجرا، نظارت و ارزیابی و پایداری و چهار عامل تاثیرگذار شامل بازیگران، منابع، دانش و ابزار های قانونی را برای چارچوب مطلوب حکمرانی پیشنهاد داده اند

این گزارش در راستای یافته های خود پیشنهاد تدقیق چارچوب حکمرانی طرح با تاکید بر نقش آفرینی مستقیم و فعالانه جوامع محلی و تشکل های مربوطه در کلیه مراحل تصمیم سازی و تصمیم گیری از قبیل شروع، برنامه ریزی، پیاده سازی، نظارت و ارزیابی و پایداری را مطرح کرده است. 

این گزارش توضیح می دهد که لازمه جلب مشارکت حقیقی مردم در کل مراحل پیشبرد طرح به ویژه از مرحله تامین نهال تا مدیریت کاشت، نگهداری و بهره برداری پایدار، به رسمیت شناختن و حفظ حقوق ارتفاقی و سامانه های عرفی جوامع محلی و هم وابسته سازی منافع آنها به منافع حاصل از طرح است.

در این راستا، پیش بینی استقرار زنجیره ارزش پایدار مبتنی بر رویکرد های اجتماع محور و فقرزدا با تاکید بر توانمندسازی تشکل های مربوطه به ویژه تعاونی ها راهگشا خواهد بود. 

* افزایش اعتماد و مشارکت ذی نفعان 

این گزارش به عنوان پیشنهاد دوم مطرح کرده است که استقرار نظام پایش و ارزشیابی مناسب براساس رویکرد چارچوب منطقی پروژه، در این راستا، تعیین اهداف و نتایج کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت و شاخص های نتیجه گرا با مشارکت جامعه محلی و سپس استقرار سامانه برخط رصد، پایش و ارزیابی اهداف و شاخص های تعیین شده، با بهره گیری از ظرفیت ها و زیرساخت های موجود.

بازنگری و تدقیق میزان هزینه های اجرایی طرح با در نظر گرفتن همه مراحل فعالیت اعم از آماده سازی و تسطیح زمین، آبیاری، پرورش نهال، کاشت نهال و نگهداشت آن از 2 تا 8 سال بسته به اقلیم و شرایط منطقه

همچنین به کارگیری مجموعه ای تخصصی مستقل از مجری به منظور مستندسازی اقدامات و واکاوی و تحلیل تجربیات موفق و ناموفق به صورت دقیق، شفاف و بدون سوگیری، می تواند در میزان موفقیت و اثربخشی اجرای طرح به ویژه در امر بیابان زدایی، تغذیه سفره های آب زیرزمینی و تامین معیشت و امنیت غذایی پایدار و افزایش اعتماد و مشارکت ذی نفعان تاثیر قابل توجهی داشته باشد. 

* حفظ تنوع زیستی، سازگار با بوم نظام منطقه

دیگر پیشنهادات این مرکز عبارتند از؛ لحاظ معیار های چندمنظوره نظیر حفظ تنوع زیستی، سازگار با بوم نظام منطقه، ترسیب کربن، کنترل فرسایش، اشتغال زایی و درآمدزایی برای جامعه محلی و سرمایه گذاران علاقه مند، تغییرات اقلیمی و محدودیت های منابع آب، در انتخاب نوع گونه و همچنین جانمایی مکان کاشت به ویژه با توجه به اسناد مصوب آمایش سرزمین و طرح های توسعه مصوب، نظیر تکلیف برنامه هفتم پیشرفت مبنی بر افزایش سالیانه 20 هزار هکتار سطح زیر کشت درخت زیتون (100 هزار هکتار تا پایان برنامه) و کاهش 20 درصدی سطح کانون های بحرانی فرسایش بادی تا پایان برنامه هفتم.

* تقویت ضمانت اجرایی طرح

تقویت ضمانت اجرایی طرح از طریق تصویب تقسیم کار ملی در هییت وزیران با در نظر گرفتن کلیه ذی نفعان مختلف و مراحل مختلف طرح، افزایش مدت زمان اجرای کل طرح (کاشت یک میلیارد درخت) از چهار سال به 10 سال به منظور تمرکز بر احیای زیست بوم ها به جای هدف گذاری های صرفاً کمّی، بازنگری و تدقیق میزان هزینه های اجرایی طرح با در نظر گرفتن همه مراحل فعالیت اعم از آماده سازی و تسطیح زمین، آبیاری، پرورش نهال، کاشت نهال و نگهداشت آن از 2 تا 8 سال بسته به اقلیم و شرایط منطقه، استفاده از ابزار های نوین تامین مالی به ویژه مشارکت عمومی- خصوصی- دولتی و تامین مالی جمعی و خرد علاوه بر تخصیص بودجه مناسب در قالب یک ردیف مستقل در بودجه سنواتی و برآورد دقیق میزان آب مصرفی به تفکیک مناطق مختلف (به ویژه در بخش های مرکزی و شرقی کشور) با در نظر گرفتن سال های نگهداشت درختان و تعیین نحوه تامین آب طرح با همکاری وزارت نیرو.