دومینوی غافلگیری از سیل به مشهد رسید؛ ساخت وساز در «جویی که یک روز بگذشت آب»

سیل دروازه قرآن شیراز، سیل در امام زاده داوود، سیل استهبان و حالا سیل در مشهد؛ روایت تکراری از غافلگیری های مدیریت بحران در مقابله با حوادثی که از چندین روز قبل هشدارها برای احتمال وقوعشان صادر شده حداقل انتظار این بود که نحوه مدیریت در آن به گونه ای باشد که خسارات ناشی از آن به حداقل برسد. گویا قرار نیست پایانی بر دومینوی غافلگیری سیل متصور بود.

به گزارش ساز ایرانی، عصر روز چهارشنبه، 26 اردیبهشت ماه بود که خبرهایی از وقوع سیل در نقاط مختلف کشور مخابره شد. سیلی که البته از ابتدای امسال نقاط مختلفی از کشورمان را تحت تاثیر قرار داده اما این بار بیش از همه وقوع آن در شهر مشهد خبرساز شد. دلیل آن هم تشابه این سیلاب با سیل سال های گذشته در دروازه قرآن شیراز، امام زاده داوود تهران و … است؛ سیل هایی با قدرت تخریب بالا که به شکل ناگهانی وارد مسیل ها و معابر شده و به منازل، خودروها، راه ها و از همه مهم ترین جان شهروندان آسیب وارد می کند. این بار اما گرچه به نظر می رسد دولت سرعت عمل بیشتری در برخورد با متخلفان داشت و مدیرکل بحران شهرداری مشهد را به سرعت برکنار کرد، اما پرسش اینجاست که سیل های ناگهانی چرا رخ می دهد و چگونه می توان از شدت آن کاست؟

نقش توسعه نامتوازن در وقوع سیل

سیدعلی جلالی، کارشناس ارشد طراحی شهری در گفت وگو با ساز ایرانی به بیان پاسخی برای همین پرسش پرداخت و گفت: یکی از مشکلات اصلی در افزایش خسارات ناشی از سیل ساخت و ساز و توسعه نامتوازن است. شما دقت کنید در هرجایی که سیلی شدید یا اصطلاحا ناگهانی رخ داده است، ما با یکسری تخلف شهرسازی مواجه بودیم. در دروازه قرآن شیراز که مشخص شد جاده بر روی یک مسیل ساخته شده است. در امام زاده داوود هم تخلفاتی در ساخت و ساز در حریم رودخانه وجود داشت و … .

جلالی با اشاره به شرایط شهر مشهد گفت: متاسفانه در شهر مشهد هم طی سالیان سال شاهد توسعه نامتوازن شهری بود. توسعه ای که در آن به زیرساخت ها توجه نشده است. از اینکه چرا شهرداری و مدیریت بحران در هنگام وقوع سیل آماده نبود، بگذریم که آن را همه می دانند و حتی عزل مدیرکل بحران شهرداری مشهد هم موید همین نکته است. اما اساسا سوال من است که مگر سیل از کجا می گذرد؟ پاسخ روشن است، مسیل محل عبور سیل است و حالا اگر سیل وارد بزرگراه شده، یعنی ما آن بزرگراه را در محل عبور سیل یا همان مسیل ساخته ایم؟ خب این چه کاری است که انجام شده است؟ چرا کسی براین وضعیت نظارت نداشته و اساسا چه کسی باید پاسخگو باشد. ما در طراحی شهری بر اصلی تاکید داریم و اینکه باید طراحی و برنامه ریزی برای شهر طوری باشد که دوره گردش مخاطرات نیز در آن در نظر گرفته شود.

وی ادامه داد: از طرفی دیگر جاده کشی و مرتفع سازی در ارتفاعات مشهد، آسیب های غیرقابل جبرانی به اکوسیستم منطقه وارد کرده و در واقع این هم از پیامدهای توسعه نامتوازن است. در نتیجه همین اقدامات نیز ما شاهد تخریب مسیل ها، آبراهه ها و … بودیم و وقتی تمام این کارها انجام شده، نباید تعجب کنیم که چرا سیل مشهد شدید بود. سیل در دوره گردش خودش دوباره وارد مسیلی شده که بارها از آن عبورکرده اما این بار انسان آن مسیر را غصب کرده بود که خب سیل آن را پس گرفت.

این کارشناس ارشد طراحی شهری با بیان اینکه بیشترین خسارات ناشی از سیل در شهر مشهد در سه یا چهار نقطه گزارش شده است، گفت: باید بدانید که این نقاط دقیقا نقاطی است که مسیل ها در آن تخریب شده، پوشش گیاهی آسیب دیده، ساخت و سازهای غیرمجاز و بدون برنامه درآن انجام شده و در یک کلام برنامه های توسعه طی سالیان سال بدون پیوست زیست محیطی در آن اجرا شده بود.

آیا مدیریت بحران غافلگیر شد؟

حسین ظفری، سخنگوی سازمان مدیریت بحران کشور در گفت وگو با ساز ایرانی در پاسخ به این پرسش که آیا سیل مشهد مدیریت بحران را غافلگیر کرده یا خیر گفت: سازمان هواشناسی کشور، درباره بارش های اخیر در استان خراسان رضوی هشدار صادر کرده بود و نیروهای امدادی نیز در حالت آماده باش بودند. اما بر اساس گفته کارشناسان، این میزان بارش در 50 سال اخیر نیز در این منطقه رخ نداده بود. در بررسی ها مشخص شد در کمتر از یک ساعت، حدود 40 میلی متر بارش در شهر مشهد داشته ایم که این رقم بسیار بالاست.

وی افزود: میزان بارش ها به حدی بود که یه یک دفعه آب بسیاری در استان سرازیر شد و چندین شهر را درگیر کرد اما در خود شهر مشهد فقط یک محله به نام محله سیدی دچار خسارت شده بود که عکس و فیلم های منتشر شده در فضای مجازی نیز بیشتر به این محله تعلق دارند و سایر محلات وضعیت بهتری دارند. 

سخنگوی سازمان مدیریت بحران در مقایسه سیل مشهد و سیستان و بلوچستان ادامه داد: شهر مشهد حالت دشت مانندی ندارد که آب از آن بگذرد همانند استان سیستان و بلوچستان و همین سازه های انسانی نیز باعث ایجاد آبگرفتگی هایی می شود. 

ظفری گفت: هنوز علت جاری شدن سیل در اتوبان مشخص نیست اما تیمی از کارشناسان در حال بررسی و ارزیابی آن هستند و ان شاءلله در همین هفته نتایج این بررسی ها اعلام می شود.  

نظم بارش ها به هم ریخته است

فاطمه فلاحتی، مدیر گروه مخاطرات هیدرولوژیکی و عضو هیات علمی پژوهشکده سوانح طبیعی در گفت وگو با ساز ایرانی گفت: درحال حاضر در دنیا با این مسیله مواجهیم که تغییرات اقلیمی درحال رخ دادن است. علاوه بر این موضوع انسان ها نیز در طبیعت دستکاری هایی انجام داد اند که اثرات تغییر اقلیم را تشدید می کند. همچنین باید به این نکته توجه کرد که بارش های کوتاه مدت اما سنگین از ویژگی های سرزمینی ماست. درحال حاضر هر سه این مسایل با یکدیگر ترکیب شده و نظم بارش ها را بر هم ریخته است.

وی با اشاره به جاری شدن سیل در استان خراسان رضوی افزود: در روزهای اخیر یک رودخانه اتمسفری در این منطقه شکل گرفته و یک سری ابرهای تندری از جنوب و جنوب غرب کشور به سمت خراسان رضوی جریان پیدا کردند و باعث بارش های شدید و رعد و برق شدند. ما در فصل بهار اغلب بارش های کشور را از دریای مدیترانه می گیریم و این مسیله بسیار طبیعی است. همچنین از جنوب غرب کشور نیز تغذیه رطوبتی انجام شده و این بارش های قدرتمند را ایجاد کرده است.

مدیر گروه مخاطرات هیدرولوژیکی پژوهشکده سوانح طبیعی ادامه داد: تغییر اقلیم باعث افزایش میزان رطوبت شده و همه این اتفاقات همرفتی باعث شکل گیری ابرهای جوششی می شود که این ابرها در تصاویر سیل مشهد نیز قابل مشاهده بودند. 

باز هم نقش انسان و ساخت و ساز غیرمجاز در سیل مشهد

فلاحتی با اشاره به دستکاری انسان در طبیعت گفت: در جنوب مشهد، ارتفاعاتی داریم که در واقع رشته کوه بینالود است و از لحاظ تاریخی نیز رودخانه کشف رود داریم که تمام روان آب ها از همان ارتفاعات به این رودخانه سرازیر می شدند. در گذشته آب راه های کوچک و فردی وجود داشت که این آب ها را به این رودخانه هدایت می کردند اما انسان ها دسترسی تمام این آبراه های کوچک را مسدود کرده اند و به جای آنها ساختمان سازی انجام شده است. 

وی افزود: در سیل مشهد شاهد بودیم که در منطقه جنوب این شهر، در  بلوار نماز و کوهشاری ساخت و سازهای بسیاری انجام شده که هنوزم ادامه دارند و این مسیر دقیقا مسیلی شده تا آبراه های کوچک بهم بپیوندند و به صورت متمرکز هدایت شوند. ویژگی طبیعی این منطقه نیز این گونه است که از سمت جنوب به شمال، شیب تندی وجود دارد که در فیلم ها نیز قابل مشاهده است.

عضو هیات علمی پژوهشکده سوانح طبیعی اظهارکرد: ارتفاع در کوهشار به 1400 متر می رسد و ارتفاع در نقاط پایین تر مثل محدوده انقلاب و کوی سیدی تقریبا به هزار متر می رسد یعنی در این منطقه 400 متر اختلاف ارتفاع وجود دارد. همچنین از غرب به شرق نیز یک شیب ملایم تر داریم که همان بلوار نماز است. در واقع این دو مسیر که باید برای هدایت آب از آنها استفاده می شد؛ آسفالت شده اند و ساخت و ساز در آنها صورت گرفته است. بنابراین آب از این دو شیب تند و ملایم به سمت زیرگذر محدوده انقلاب جاری شده است. 

مدیر گروه مخاطرات هیدرولوژیکی پژوهشکده سوانح طبیعی با اشاره به اطلاعاتی که سازمان آب این منطقه اعلام کرده بود؛ ادامه داد: مدتی پیش مصاحبه ای از مسیولان آب این منطقه مطالعه کردم که در آن اشاره شده بود که در جنوب مشهد آبراه های مختلفی را در این مسیر دشتی پخش می کردند که اراضی مناسب برای کشاورزی تامین شود. بر اساس این اطلاعات برای هر هکتار، 5000 متر مکعب آب نیاز بوده است اما در حال حاضر تمام این اراضی به باغ ویلا تبدیل شده اند. این مسیله ساخت و سازها باعث می شود زمین نتواند آب را در خود به خوبی جای دهد و روان آب ها را جاری می کند.  

فلاحتی گفت: همچنین در این مصاحبه اعلام شده بود که هر کدام از این باغ ویلاها نیازمند 20 تا 30 هزار متر مکعب آب هستند که این یعنی چندبرابر گذشته آب مصرف می شود و همه این ها یعنی دستکاری در طبیعت. وقتی طبیعت دستکاری می شود، سازه هایی که نباید ساخته می شوند و سازه های مدیریت سیل ساخته نمی شوند و امکانات خود طبیعت نیز با مداخله انسانی نابود می شود. پس همه این مسایل دست در دست هم می دهند که در منطقه ای که مستعد سیلاب است، شاهد این اتفاقات باشیم.

برای جلوگیری از تکرار سیل مشهد چه باید کرد؟

عضو هیات علمی پژوهشکده سوانح طبیعی با اشاره به اقداماتی که در زمینه آبخیزداری شهری باید انجام شود؛ گفت که سه اقدام در این زمینه باید صورت گیرد. اقدام اول محافظت از منطقه است به این معنا که ویلاسازی و کوه خواری انجام نشود، همچنین آبراه ها مسدود نشده و پوشش گیاهی از بین نرود. دومین اقدام اتصال سیلاب دشت از بالادست منطقه به رودخانه ها در پایین دست منطقه است که در گذشته به همین شکل بوده است. سومین اقدام نیز بازگرداندن مسیرهای شهری با محیط طبیعی و سازگارکردن آنها با هم است. در این باره مثلا می توان گفت که همه جا را آسفالت نکنیم تا آب بتواند به عمق زمین هدایت شود و روی سطح زمین جاری نشود. 

مدیر گروه مخاطرات هیدرولوژیکی پژوهشکده سوانح طبیعی ادامه داد: درحال حاضر هیچکدام از این سه اقدام در شهر مشهد انجام نشده است که شاهد جاری شدن سیل به این شکل بودیم. حتی اگر انجام نیز شده بود؛ مناسب، درست و کافی نبوده است و این همه این موارد باید در شهرسازی ها مورد توجه مسیولان قرار گیرد.

فلاحتی با اشاره به هشدار مجدد سازمان هواشناسی کشور گفت: اگر مجددا همین بارش های سنگین در این مناطق رخ دهد؛ دوباره از همین مسیرهای ذکر شده سیل جاری می شود زیرا بر اساس شکل طبیعی آن منطقه، آب باید از آن مناطق جاری شود. اگر این معابر به زودی لای روبی نشوند هنگام بارش مجدد شرایط بسیار بدتر از گذشته خواهد بود. 

مردم هشدارها را جدی بگیرند

وی درباره اهمیت اطلاع رسانی به مردم نیز گفت:  علاوه بر مشکلات زیرساختی و شهری، باید به این نکته توجه کرد که اگر مردم هشدارها را جدی بگیرند؛ تلفات ما به حداقل می رسد و اینگونه حداقل خسارت جانی نخواهیم داشت. مردم باید بدانند که حتی در فصل های گرم مانند بهار و تابستان نیز احتمال بارش های سنگین و جاری شدن سیل وجود دارد بنابراین نباید از این مسیله تعجب کنند و اقدامات مناسب را انجام دهند.

فلاحتی گفت: در سال های اخیر شاهد بودیم سیل های بسیاری در شیراز، فارس و همین مشهد در فصل های بهار و تابستان جاری شده اند که بسیار خطرناک بوده اند بنابراین مردم باید به این مسایل توجه کنند و با جان خود بازی نکنند. تمامی رسانه ها باید از تمام ظرفیت های خود استفاده کرده و این هشدارها را به گوش مردم برسانندتا کمتر شاهد وقوع چنین اتفاقات تلخی در کشور باشیم. 

اقدامات پیشگیرانه فراموش نشود

اسماعیل نجار رییس پیشین سازمان مدیریت بحران کشور نیز در گفت وگو با ساز ایرانی گفت: تغییر اقلیم  در دنیا اتفاق افتاده و کشور ما نیز از این مسیله مستثنی نیست. در ایران این تغییر اقلیم به شکل تغییر بارش، نوع بارش، زمان بارش، پراکنش بارش، گرد و غبار و خشکسالی احساس می شود و هر یک پیامدهای مختلفی دارند.

رییس پیشین سازمان مدیریت بحران کشور ادامه داد: بارش برف سنگین یا جاری شدن سیل های شدید در مناطقی که اصلا قابل تصور نیست نیز از جمله پیامدهای این تغییرات اقلیمی است. به عنوان مثال در سال های اخیر شاهد بارش برف بسیار سنگین در گیلان و مازندران بودیم که بی سابقه بود. همچنین در خراسان رضوی نیز اینچنین بارش های شدید بی سابقه است.

وی افزود: برخی اقدامات مانند آبخیزداری هستند که می توانند از تشدید این شرایط جلوگیری کنند اما در کل باید به این مسیله توجه کرد که وقتی سیل رخ می دهد مردم نمی توانند انتظار داشته باشند هیچ مشکلی رخ ندهد.

نجار همچنین گفت: در یک مقطعی با نظر مقام معظم رهبری، اعتباراتی از سوی صندوق توسعه ملی برای این مسیله اختصاص یافت که بسیار تاثیرگذار بود اما در سطح کلان مدیریتی به آن توجه نمی شود.  

وی با اشاره به جاری شدن سیلاب در دبی افزود: پیشگیری قطعا در هر مشکلی تاثیرگذار است اما در همین سیل امارات دقت کنید که چه اتفاقات بدی رخ داد و چه مشکلاتی برای مردم ایجاد شد.بنابراین وقتی سیل های مخرب رخ می دهد قطعا خسارت هایی وجود خواهد داشت. از آنجایی که مشکلات تغییر اقلیم وجود دارد ما همیشه باید آماده باشیم. رودخانه های ما دایما باید پاکسازی شوند. مسیل ها مسدود نشوند. پل ها بر اساس دبی رودخانه ساخته شود. همچنین در مجموع باید به شهرسازی دقت کرد تا با جاری شدن سیل، مشکلات بیشتری برای مردم ایجاد نشود. 

نجار گفت: من در حال حاضر مسیولیتی در این باره ندارم و نمی خواهم دوستان و مسیولانی که واقعا تلاش می کنند را متهم کنم، اما اقدامات پیشگیرانه باید مدنظر همگان قرار گیرد. درحال حاضر کشور با خشکسالی رو به است بنابراین می توانیم از این آب ها استفاده کنیم.

فکری برای قم رود شود

وی با اشاره به ساخت سازه های مختلف در قم رود نیز گفت: متاسفانه شاهد هستیم که در قم، رودخانه را آسفالت کرده اند و در آن پارکینگ، محل خواب، محل خرید و … ساخته اند که این بسیار خطرناک است. اگر بارش شدیدی در این منطقه که محل عبور و مرور مردم شده است رخ دهد قطعا شاهد اتفاقات بدی خواهیم بود و این مسایل نباید در مدیریت شهری رخ دهد. خب وقتی می گوییم پیشگیری یعنی به این موارد توجه شود.

حالا دیگر نام سیل مشهد با دست کم هفت کشته نیز در کنار سیل های ناگهانی و مرگبار سال های اخیر کشور نشسته است، قطعا آنچه که عصر چهارشنبه، 26 اردیبهشت، در مشهد رخ داد، آخرین مورد از سیل های ناگهانی که درپی تغییرات اقلیمی، بارش های ناگهانی یا هر دلیل دیگری رخ می دهد، نیست، اما آیا می توان امیدوار بود که حداقل دست انسان و اقدامات انسانی درپشت پرده چنین حوادثی پیدا نشود؟ آنچه که قطعی است تعبیری از شعر فردوسی است که حدود 1000 سال پیش سروده شد؛ «به جویی که یک روز بگذشت آب، نسازد خردمند ازو جایِ خواب»

پایان خبر ساز ایرانی