شاه: نمی فهمم چرا سعودی ها به عرفات کمک می کنند؛ این کار رسما دیوانگی است/ حضور آمریکا در خاورمیانه نزاع میان اعراب و اسراییل را کاهش خواهد داد

به گزارش خبرگزاری ساز ایرانی: در 24 جولای 1973 [2 مرداد 52] شاه به همراه فرح پهلوی به واشنگتن سفر کرد تا بخشی از توافقات مطرح شده در دیدار تهران را رسمیت ببخشد. نیکسون در مراسم استقبال از محمدرضا پهلوی نطق غرایی در باب شخصیت شاه ارایه کرد و او را نه تنها رهبری شایسته برای مردم ایران بلکه یکی از سیاستمداران طراز اول جهانی معرفی کرد. محمدرضا پهلوی هم در پاسخ اظهار داشت که بزرگترین موهبت برای او بهره مندی از مشورت ها و رهنمودهای رهبری همچون ریچارد نیکسون است. آن ها در بدو امر یک جلسه دو ساعته پشت درهای بسته در اتاق بیضی کاخ سفید برگزار کردند. اما همزمان حدود 150 نفر از دانشجویان مخالف شاه در پارک لافایِت در مقابل کاخ سفید مشغول تظاهرات و اعتراض بودند. طبق گزارش سیا، آن ها دایم فریاد می زدند : «آمریکا از ایران گم شو» یا «شاه ایران مترسک آمریکا». آن ها هشت عروسک بزرگ را به عنوان نماد وابستگی شاه به آمریکا با خود حمل می کردند و با نخ هایی دست و پای آن عروسک ها را به نشانه اطاعت و سرسپردگی تکان می دادند.

انجمن ایرانی دانشجویان پشتیبان مالی این تظاهرات بود و توانسته بود دانشجویانی را از بالتیمور گرفته تا واشنگتن و نیویورک به مقابل کاخ سفید بکشاند. تمام دانشجویان از ماسک های کاغذی سفید استفاده کرده بودند تا هویت شان فاش نشود و مدعی بودند بابت انتقام گیری شاه از آنها پس از بازگشت به ایران می ترسند.

آنچه بیش از همه توجه روزنامه نگاران را جلب کرد این بود که شاه اولین مقام خارجی ملاقات کننده با نیکسون بود که در جلسه مشترکشان، هیچ دستگاه ضبط صوتی فعال نبود. شاه ایران پس از دیدار با رییس جمهور در عصر همان روز با هنری کیسنجر، راجرز وزیر دفاع و جیمز شلسینگر دیدار داشته است.[1]

آن چه در ادامه می آید متن مشروح مذاکرات میان شاه، نیکسون و کیسینجر است که نشان دهنده دغدغه ها، نگرانی ها و برنامه ای مشترک این دو کشور در منطقه بوده است. این اسناد تازه یاب از آرشیو امنیت ملی آمریکا وابسته به دانشگاه جرج تاون؛ برای اولین بار توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی به فارسی منتشر و به شرح زیر بر خروجی پایگه این مرکز قرار گرفته است:

فایل های اختصاصی دفتر ریاست جمهوری – دفتر هنری کیسینجر

موضوع: ملاقات با محمدرضا پهلوی شاه ایران، سه شنبه 24 جولای 1973/ 2مرداد 1352

شرکت کنندگان: رییس جمهور ریچارد نیکسون، شاه ایران و هنری کیسینجر

شاه: فرانسوی ها به تازگی تغییر کرده اند. دیگر صحبتی از توهم شکوه و عظمت خودشان نمی زنند. آن ها به شدت از این می ترسند که آمریکا اروپا را ترک کند.

نیکسون: امروز فرانسوی ها به یک نفر مثل دوگل احتیاج دارند. ولی هیچ کس نمی خواهد آمریکا آن جا را ترک کند.

شاه: ولی شوروی همیشه می خواهد از ما اخاذی کند. آلمان ها هم از تاکتیک های شوک برژنف ترسیده اند. روس ها قبلا این تاکتیک ها را روی ما پیاده کرده بودند؛ اما من به آن ها گفتم «اگر شما از سیاست موضع قدرت خودتان استفاده کنید، ما هم همین کار را متقابلا انجام خواهیم داد» روس ها باید بدانند که ما تصمیم گرفته ایم که مستقل باقی بمانیم.

نیکسون: و شما آخرالامر سرتان را بابت این سیاست به باد خواهید داد. افراد انگشت شماری مثل شما حاضرند چنین کاری بکنند.

شاه: ولی پاکستانی ها حاضرند همین کار را بکنند ما هم به آن ها اجازه نمی دهیم تجزیه شوند. من به آقای سینگ گفتم که ما از پاکستانی ها حمایت خواهیم کرد. هند هیچ حقی ندارد که به ما بگوید که تا چه حدی خود را مسلح کنیم؛ بلکه ما هستیم که به آن ها می گوییم تا چه سطحی اجازه دارند مسلح شوند. من به آقای سینگ گفتم که ما قبل از هر اقدامی با آن ها مشورت خواهیم کرد. البته سیاست شوروی در افغانستان موفق شد. گرچه اتفاقی که در افغانستان رخ داد یک کودتای کمونیستی نبود؛ ولی آن ها حتما درباره ی آن اطلاع داشته اند. این که 50 افسر جوان به رهبری داوود این اقدام را انجام دادند تا به سمت دسترسی به اقیانوس هند حرکت کنند جالب توجه است. ما همین مشکل را در عراق داریم البته شما به ما در آن زمینه خیلی کمک کردید. از جنبه ی دلایل روان شناختی خیلی برای کردها مهم است که بدانند آمریکا پشتیبان شان است. البته انگلستان و اسراییل هم به آن ها کمک می کنند. ولی ترکیه کمی از کمک کردن سر باز می زند. ترک ها همیشه از وضعیت عراق و خطر تجاوزات کردها می ترسیده اند. ما همه تلاش مان را می کنیم تا از اتحاد بعثی ها، کردها و کمونیست ها در عراق جلوگیری کنیم. اما در سوی دیگر افغانستان هنوز مسیله است. چرا آن ها چنین کاری انجام دادند؟ چون افغان ها واقعا در این میانه بی طرف بودند، آن ها به درخواست شوروی برای پیوستن به کنفرانس امنیتی آسیایی جواب رد دادند وقتی که نیکولای پادگورنی [صدر هیات رییسه شورای عالی شوروی] از آن ها دعوت کرده بود. [2] چرا آن ها ادعای جمهوریت می کنند؟ چون می دانند که باید یک تصور چپ گرایی داشته باشند. اگر آنها بین پشتون ها تحریک ایجاد کنند، ما مطمینیم که قصد رسیدن به اقیانوس هند را دارند. اگر این کار را بکنند هدفشان محصور کردن چین است یا در هم شکستن ایران؟ شاید هر دو. ما افغانستان را به رسمیت شناختیم تا هر اقدام پیش دستانه شوروی را برای رسیدن به این مقاصد دفع کنیم.

آن ها در جنوب هم به سلطنت عمان نفوذ کرده اند و در حال کمک به او هستند. فعالیت چینی ها به شدت کاهش پیدا کرده و روس ها جای آن ها را گرفته اند. وزیر امور خارجه ی چین یک بیانیه ی خیلی قوی و واضح در تهران صادر کرد که از سیاست خارجی ایران حمایت می کرد. من تلاش کردم با پادشاه سعودی ارتباط بگیرم؛ ولی او غیرقابل انعطاف است. هیچ چیز نتوانسته در مقابل راه نابودی سعودی ها و کویت ایستادگی کند به جز سلطنت کوچک اردن.

من می توانم اطمینان دهم که ما هیچ وقت هیچ پیشنهادی را از روس ها به بهای نقض استقلال و پیشرفت مان نخواهیم پذیرفت. برای مقابله با چنین وضعیتی باید در کشورمان پیشرفت ایجاد کنیم. کارگران و کشاورزان باید در مسیر این توسعه مشارکت داشته باشند. با داشتن جامعه ای که همه احساس مشارکت داشته باشند، ما از هر نوع خراب کاری مصون خواهیم بود.

ما باید تا می توانیم برای همکاری صلح آمیز با هم تلاش کنیم. ما فکر می کنیم که آمریکا باید یک فرمول برای رفع نزاع میان اعراب و اسراییل پیدا کند. نباید اعراب را در بی تفاوتی کامل رها کرد یا کاری کرد که سادات کنترل بر امور را از دست بدهد (باید از او حمایت کرد) ما به بازگشایی کانال سویز علاقه مند نیستیم؛ ولی اسراییلی ها باید هشیارانه تر عمل کنند و باید به آن ها تضامینی جهت بازگشایی کانال داده شود.

ما به دنبال ایجاد یک نیروی دریایی قوی هستیم و امیدوارم که شما به ما در این زمینه کمک کنید. من هیوز و وستینگهاوس را دعوت کردم که زیرساخت های صنعت الکترونیک را در ایران بنا کنند؛ ولی نیروی دریایی و زمینی ما به اندازه ی کافی مشتریان خوبی برای صنایع آن ها نبودند. آیا نمی شود ما تولید مشترک را در این زمینه آغاز کنیم؟ ما می توانیم قیمت ها را کنترل کنیم و بهتر از ژاپنی ها با شما در این زمینه مشارکت کنیم و برای این منظور یک لیست خرید هم آماده کرده ایم.

کیسینجر: هند همین الان هم به این طرح اعتراض کرده است.

شاه: ولی من دندان طمع آن ها را با پذیرش مشورت شان کشیده ام. من به برخی از کشورهای کمونیستی اجازه ی دسترسی محدود به منابع معدنی مان را داده ام تا از ایجاد یک جبهه ی متحد کمونیستی علیه خودمان جلوگیری کنم.

ما در حال ساخت یک لوله ی انتقال به اروپا هستیم برای همین تصور می کنم که امنیت ما از اروپا تفکیک ناپذیر است. تنها کشور قابل اتکا برای تامین نفت و انرژی اروپا ایران است. اگر من بتوانم کشورم را به اروپا وصل کنم آن ها مجبور می شوند برای تامین گاز خود به ما بیش از پیش توجه کنند. از طرف دیگر شوروی هم نمی تواند اروپا را تحت فشار بگذارد. آن ها باید با ما تنش زدایی کنند تا تنش هایی که با اروپایی ها دارند هم برطرف شود. انرژی بهترین ابزار فشار بر کشورها در غیاب سلاح هسته ای است.

ما در حال تقویت زیرساخت های کشاورزی هستیم و امیدواریم بتوانیم محصولات فنی شما را در این زمینه خریداری کنیم.

ایران خیلی زود توانایی تولید 15 میلیون تن فولاد را خواهد داشت که 11 میلیون تن از آن ها با روش های جدید تولید می شود. به این وسیله ما توانایی فولاد را به قیمتی بسیار پایین تر از هند خواهیم داشت و ما توانایی تاسیس کارخانه های خودروسازی را خواهیم داشت و حتی برنامه داریم اتوبوس صادر کنیم. ما می توانیم که کامیون های مرسدس بنز را بهتر از آلمانی ها تولید کنیم. آن ها مشکل کارگران خارجی را در کشورشان دارند و راه حل بهتر برای آن ها این است که خارج از کشورشان تولید کنند ما می توانیم این محصولات را بهتر از خودشان در خاورمیانه بفروشیم البته ژاپنی ها هم بسیار باهوش اند.

صنایع ما به آفریقا هم راه پیدا کرده اند؛ ولی وضعیت آن جا بسیار خراب است هیچ دولتی ندارند و فقط قبایل حکمران هستند. با این حال ما روابط مان را با آفریقای جنوبی توسعه داده ایم و رییس منابع انسانی دولت را به عنوان سفیر به آن جا فرستاده ایم. ارتباطات ما با مصر هم خوب است؛ ولی با تونس از مصر هم روابط بهتری داریم. در الجزایر هم تجربیاتی از اصلاحات در حال اجراست ولی در نهایت منجر به افراط گرایی خواهد شد. ولی دولت ترکیه از تمام این کشورها قدرتمندتر است و ارتباطات ما با آن ها از همه بهتر است من امیدوارم که آن ها در انتخابات پاییز امسال پیروز شوند و دولت شان تقویت شود. روابط ما با انگلستان هم بسیار خوب است. پمپیدو در بازگشت از پکن به تهران خواهد آمد.

نیکسون: روابطتان با اردن چگونه است؟

شاه: باید محافظه کارانه رفتار کنیم. من کویتی ها را درک نمی کنم و نمی فهمم چرا سعودی ها به عرفات کمک می کنند. این کار رسما دیوانگی است. آمریکا باید به خاورمیانه کمک کند. حضور آمریکا در خاورمیانه نزاع میان اعراب و اسراییل را کاهش خواهد داد و اثرگذاری و نفوذ شوروی را خواهد کاست. از همه مهم تر مصر در حال نزدیک شدن به سعودی است که می توانند مصری ها را به واسطه ی اعمال نفوذ بر قیمت نفت معتدل تر کنند.

قیمت نفت و انرژی یک موضوع بسیار حیاتی است. ما درخواست تاسیس ایستگاه های اتمی در ایران را داریم. روند طبیعی این خواهد بود که قیمت نفت تا جایی بالا برود که شیل یا گازی شدن زغال سنگ سودآور باشد. ما در مذاکرات نفت عامل ثبات هستیم و هیچ کشور دیگری به جز ما نمی تواند این نقش را بازی کند.

نیکسون: بسیار متشکرم که ما از نظرات تان درباره ی وضعیت کلی منطقه آگاه کردید. تحلیل شما مرا قانع کرد که ما هیچ راه حلی به جز همکاری همه جانبه در سیاست های مان نداریم. من از دکتر کیسینجر می خواهم درباره ی نیروی دریایی و رآکتورهای زاینده[3] بحث را ادامه دهد.

ولی من جهان پیرامون ما و نقش ایران را در آن بسیار پررنگ می بینم. چنان که می دانید ما درباره ی مذاکرات مفصل مان با برژنف کار رسانه ای مفصلی انجام دادیم که اکثر آن ها تلاش برای ایجاد صلح بیش تر بود؛ ولی اندک موضوعات باقی مانده بسیار دشوار بود. ولی چرا روس ها می خواهند تنش زدایی کنند؟ باتوجه به معاهده ی سالت، این یک روند رنج آور و طولانی بود که طی آن شوروی به این نتیجه برسد که رقابت تسلیحاتی بدون برنده خواهد بود. ما هیچ توهمی در این رابطه نداریم. البته ما گول روابط خوب مان با شوروی را نمی خوریم. ریسک همکاری بین آمریکا و شوروی خیلی کشنده نیست و از طرف دیگر دستاورد ویژه ای هم ندارد. این ریسک ها را فقط در عرصه ی کلام و حرف در نظر نمی گیریم. ما به خوبی می دانیم که اهداف آن ها تفاوت بسیاری با اهداف ما دارد. شوروی ها بر این احتمال قمار می کنند که امکان ایجاد مالکیت مشترک روابط ما را تحت الشعاع قرار دهد. از سوی دیگر در سمت شرکای اروپایی مان، روس ها در حال مذاکره درباره ی کنترل تسلیحات هستند تا قدرت های اروپایی ما را تضعیف کنند. ما با برنامه ی هسته ای فرانسوی ها همکاری می کنیم؛ ولی آلمانی ها از لحاظ روانی ضعیف ترین کشور جهان هستند. مهم ترین مشکل آن ها چین است. شوروی نسبت به چین آسیب پذیر است. نگاه آن ها به بیست سال آینده است زمانی که چین و روابطش با ما را به عنوان تهدید جدی می نگرند. آن ها هر کاری می کنند که چینی ها را منزوی کنند. در این میان ما چه بازی ای خواهیم کرد؟ من این بازی را بازی یک دست می نامم. اگر شوروی بتواند چین را شکست دهد، جهان رنگ امنیت را نخواهد دید.

شاه: همین نکته طنزآمیز ماجراست.

نیکسون: روابط ما با چینی ها به این شکل است که نمی توانیم آن ها را مسلح کنیم. اما می توانیم اقدامات دیگری انجام دهیم. فشار چین بر روی ما از طریق انهدام منافع ما در ژاپن یا تلاش برای از بین بردن ناتو فشار نمی آورد. اما به مشکل هند بنگرید. ما در بحران پاکستان – هندوستان نقش آفرینی کردیم تا چین را از منزوی شدن نجات دهیم. شوروی به شدت به دنبال نابودی ایران است چراکه اگر ایرانی وجود نداشته باشد آن ها تنها با چند دعوای حاکمیتی محدود مواجه می شدند. ما باید در همه زمینه ها کیش ومات شان کنیم.

بیایید دوباره به خاورمیانه برگردیم. ما این طور فهمیدم که اتحادیه اروپا نمی تواند نقش آفرینی کند. شما حتما اسراییلی ها را درک می کنید که بر خلاف تمایلات طبیعی شما نسبت عرب ها موضع می گیرند.

شاه: ابدا، تمایل طبیعی ما به اسراییل است نه اعراب!

نیکسون: من می خواهم شما مطمین باشید که ما هر کاری که بتوانیم انجام می دهیم. روس ها درگیر همین سوال هستند. چرا؟ چون آن ها نمی خواهند در طرف بازنده قرار بگیرند، همچنین به این دلیل که آن ها احساس سرخوردگی می کنند. من نگرانی جدی درباره این موضوع دارم. شاید به طور خلاصه بشود گفت که شخص شما در این زمینه می توانید بسیار به من کمک کنید.

وقتی من به اولین دیدارمان فکر می کنم، بزرگ ترین تغییر از آن زمان چین است و مشکل بزرگ همسایه ی شمالی شماست. این همه مشکلات من است.

شاه: دقیقا با شما موافق و هم نظرم. من هیچ نظریه دیگری را قبول ندارم. وضعیت تمام دنیا بستگی به تقابلات چینی – روسی دارد. در 25 سال گذشته پیش بینی این تحولات بسیار سخت بود. شاید آن ها بازی مخالفی را طراحی کنند چون روس ها مشکلات داخلی خودشان را دارند. وحدت پاکستان برای ما خیلی مهم است. باید تا می توانیم ریسک های بالقوه را از سر خاورمیانه رفع کنیم. هندوستان هیچ گاه به توافقات پای بند نبوده است. من به الکسی کاسیگین گفته ام که ما می توانیم در عرض چند ساعت عراق را نابود کنیم. اگر قدرت را در اختیار داشته باشید، باید عاقلانه عمل کنید. ما باید قدرت نیروی هوایی را تقویت کنیم.

پی نوشت:

[1] گزارش اختصاصی روزنامه نیویورک تایمز:

Newyork Times, July 25, 1973, Page 8

[2] نیکولای پادگورنی در پنجم فروردین ماه 1349 به مدت 6 روز (25 تا 31 مارس 1970) از ایران دیدار کرد. این سفر در پاسخ به سفر سال 1347 شاه به اتحاد جماهیر شوروی انجام شد. وی در این مدت از اصفهان و کارخانه ذوب آهن آریامهر، که در آن زمان توسط شوروی در دست ساخت بود، نیز بازدید کرد.

[3] Breeder reactors

259