مجموعه تاریخی بسطام

سفر به شاهرود و استان سمنان بدون بازدید از مجموعه تاریخی بسطام گویی چیزی کم دارد. این مجموعه که در دل شهر بسطام آرام گرفته نه تنها آرامگاه یکی از بزرگترین عرفای ایران شیخ بایزید بسطامی است بلکه گنجینه ای از معماری اسلامی و ایرانی در دوره های مختلف تاریخی به ویژه سلجوقی و ایلخانی محسوب می شود. اگر به دنبال تجربه ای عمیق از تاریخ عرفان و هنر در کنار هم هستید آشنایی با این مجموعه و بخش های مختلف آن شما را برای یک سفر بی نظیر آماده می کند.

آشنایی با مجموعه تاریخی بایزید بسطامی

مجموعه تاریخی بسطام واقع در شهر بسطام استان سمنان و در فاصله حدود ۶ کیلومتری شاهرود یکی از مهم ترین جاذبه های فرهنگی و تاریخی منطقه است. این مجموعه شامل آرامگاه عارف نامی شیخ بایزید بسطامی و بناهای متعددی از دوره های تاریخی مختلف از جمله سلجوقی و ایلخانی است که در طول زمان به آن اضافه شده اند. این مکان نه تنها از نظر معماری ارزشمند است بلکه به دلیل جایگاه معنوی شیخ بایزید مورد توجه علاقه مندان به عرفان و تاریخ قرار دارد.

ورود به این مجموعه شما را به سفری در دل تاریخ می برد. بناها با آجرکاری ها گچبری ها و کاشی کاری های زیبا مزین شده اند که نشان دهنده هنر و ذوق معماران ایرانی در سده های گذشته است. این مجموعه با فضایی آرام و معنوی فرصتی برای تأمل و آشنایی با بخش مهمی از میراث فرهنگی و عرفانی ایران فراهم می کند.

تاریخچه و جغرافیا

شهر بسطام قدمتی بسیار کهن دارد که شواهد آن حتی به ۹۰۰۰ سال پیش و تپه سنگ چخماق باز می گردد. برخی منابع بنیان گذاری شهر را به بایزید حاکم خراسان در دوره خسروپرویز نسبت می دهند. این شهر پس از حمله مغول نیز اهمیت خود را حفظ کرد و بسیاری از بناهای کنونی مجموعه تاریخی در دوره ایلخانی ساخته یا مرمت شدند. بسطام در طول تاریخ به دلیل موقعیت جغرافیایی خود در نزدیکی جاده ابریشم و همچنین وجود عارف بزرگی چون بایزید همواره مورد توجه بوده است.

از نظر جغرافیایی بسطام در ارتفاع ۱۴۲۰ متری از سطح دریا واقع شده و مساحتی حدود ۱۳۰ هکتار دارد. این شهر در منطقه ای کوهپایه ای قرار گرفته و همسایگی آن با کویر و رشته کوه های شاهوار در غرب آب و هوایی دلپذیر برای آن ایجاد کرده است. قنات های قدیمی با آبی خنک در تابستان و گرم در زمستان یکی از منابع مهم تأمین آب شهر هستند که قدمت برخی از آن ها به ۵۰۰ سال می رسد.

درباره شیخ بایزید بسطامی

ابویزید طیفور پسر عیسی معروف به بایزید بسطامی و ملقب به سلطان العارفین یکی از برجسته ترین عرفای جهان اسلام در قرن سوم هجری قمری است. او در نیمه اول قرن دوم هجری در شهر بسطام و در خانواده ای متدین متولد شد. گفته می شود که اجداد او پیرو آیین مهر یا زرتشتی بوده اند که بعدها مسلمان شدند. زندگی بایزید بسطامی در هاله ای از ابهام و روایت های عرفانی قرار دارد.

مبنای کار او بر ریاضت و مراقبت نفس بود و به همین دلیل در عرفان ایرانی جایگاه بسیار رفیعی دارد. بایزید بسطامی در سال ۲۶۱ هجری قمری درگذشت و در همان مکانی که سال ها به ریاضت و عبادت می پرداخت به خاک سپرده شد. آرامگاه او امروزه قلب مجموعه تاریخی بسطام محسوب می شود و زائران و گردشگران بسیاری را به سوی خود جذب می کند.

مزار بایزید

برخلاف تصور بسیاری مزار شیخ بایزید بسطامی در فضای باز و در گوشه ای از صحن اصلی مجموعه تاریخی قرار دارد و نه در داخل بنایی باشکوه. این سادگی بازتابی از زهد و پرهیز او از مظاهر دنیوی است. روی سنگ مزار او بخشی از مناجات مشهور امام علی (ع) حک شده که نشان دهنده ارادت او به اهل بیت است. در سال های اخیر اتاقکی فلزی برای محافظت روی سنگ مزار نصب شده است.

در نزدیکی مزار دو اتاق کوچک وجود دارد که به صومعه یا محل خلوت و عبادت بایزید بسطامی منسوب است. این مکان ها به بازدیدکنندگان تصویری از نحوه زندگی ساده و ریاضت گونه این عارف بزرگ ارائه می دهند و بخشی جدایی ناپذیر از تجربه بازدید از مزار او محسوب می شوند.

مناره بسطام

مناره بسطام که در سمت شرق مسجد بایزید و متصل به آن قرار دارد یکی دیگر از عناصر ارزشمند مجموعه تاریخی بسطام است. تاریخ ساخت این مناره به سال ۵۱۴ هجری قمری باز می گردد و از دوره سلجوقی به یادگار مانده است. این مناره با ارتفاع ۱۴.۵ متر ساختاری آجری دارد و یکی از زیباترین سازه های مجموعه محسوب می شود.

داخل مناره پلکان مارپیچی وجود دارد که دسترسی به بالای آن را امکان پذیر می سازد. نور مورد نیاز برای روشنایی داخل مناره از طریق روزنه هایی که در بدنه آن تعبیه شده تأمین می شود. این مناره نه تنها از نظر معماری حائز اهمیت است بلکه به دلیل قدمت خود شاهدی بر تاریخ بسطام در دوره سلجوقیان است.

صومعه بایزید

صومعه یا عبادتگاه بایزید بسطامی بنایی است که گفته می شود عارف بزرگ در طول حیات خود در آن به خلوت و عبادت می پرداخته است. این مکان با سادگی و دور از تجمل نمادی از زهد و شیوه زندگی بایزید بسطامی است. دیوارهای این صومعه با گچبری های هنرمندانه ای تزیین شده اند که به زیبایی و ارزش تاریخی آن افزوده اند.

این گچبری ها که توسط معماران خاندان دامغانی در حدود سال ۷۰۲ هجری قمری (دوره ایلخانی) اجرا شده اند نمونه هایی بی نظیر از هنر اسلامی در این دوره هستند. بازدید از صومعه فرصتی برای درک عمیق تر فضای معنوی و ریاضت کشانه زندگی بایزید بسطامی فراهم می آورد.

حرم امام زاده محمد (ع)

در مجموعه تاریخی بسطام بنایی نیز به آرامگاه امامزاده محمد (ع) فرزند امام جعفر صادق (ع) منسوب است. گفته می شود ایشان همراه با بایزید بسطامی برای هدایت مردم به این منطقه آمده بودند اما پیش از بایزید درگذشتند. بنای اولیه این حرم توسط غازان خان در دوره ایلخانی تأسیس شد و در زمان سلطان محمد خدابنده اولجایتو مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت.

این بنا از نظر معماری شباهت زیادی به گنبد غازان خان دارد و به فرم قرینه با آن ساخته شده است. حرم شامل یک اتاق مربع شکل با ابعاد حدود ۴.۵ متر است که گوشواره ها اضلاع مربع را به هشت ضلعی و سپس دایره تبدیل کرده اند تا پایه ای برای گنبد فراهم شود. این آرامگاه نیز یکی از بخش های مهم و مورد احترام در مجموعه بسطام است.

گنبد غازان خان

گنبد غازان خان بنایی مهم در مجموعه بسطام است که به دستور غازان خان ایلخان مغول ساخته شد. غازان خان که در سال های ۶۷۰ تا ۷۰۳ هجری قمری حکومت می کرد نقش مهمی در توسعه و مرمت بناهای مجموعه بسطام داشت. این گنبد به فرم مربع و به ضلع ۷.۵ متر ساخته شده و بر بالای آن گنبدی مخروطی شکل با پوششی از کاشی های فیروزه ای قرار دارد که زیبایی خاصی به آن بخشیده است.

بر اساس روایات غازان خان قصد داشت این بنا را برای آرامگاه بایزید بسطامی بسازد اما پس از دیدن خوابی که نشان دهنده عدم رضایت بایزید بود خود در آنجا دفن شد. هرچند برخی منابع این گنبد را آرامگاه غازان خان می دانند و برخی دیگر آن را مرتبط با امامزاده محمد (ع) اما قطعاً یکی از بناهای شاخص و زیبای دوره ایلخانی در این مجموعه است.

مسجد بایزید بسطامی

مسجد بایزید بسطامی بخشی از مجموعه تاریخی است که در کنار آرامگاه عارف قرار گرفته است. این مسجد از دو قسمت مجزا برای آقایان و بانوان تشکیل شده که شبستان های آن ها بر هم عمود هستند. بخش مردانه مسجد بر روی بقایای مسجدی قدیمی تر از دوره سلجوقی بنا شده است و دارای محرابی بسیار نفیس با گچبری های زیبا و نقش های هندسی گیاهی اسلیمی و گل های چهارپر است.

قسمت بالایی محراب نیز با کتیبه هایی به خط ثلث و نستعلیق از دوره های ایلخانی و قاجاری تزیین شده است. بخش زنانه مسجد نیز به صورت سالنی دراز و باریک با گچبری های زیبا در سقف طراحی شده است. این مسجد نه تنها محل عبادت بلکه نمایشگاهی از هنر گچبری و معماری اسلامی در دوره های مختلف است.

مسجد جامع بسطام

مسجد جامع بسطام یکی دیگر از بناهای مهم در شهر بسطام است که در نزدیکی مجموعه تاریخی بایزید قرار دارد. این مسجد با قدمت تاریخی نمونه ای از معماری اسلامی در دوره های مختلف است. هرچند در متن منبع اطلاعات دقیقی از تاریخچه و معماری آن ذکر نشده اما مساجد جامع معمولاً کانون های اصلی عبادت و اجتماع در شهرها بوده اند و دارای شبستان محراب و تزئینات مرتبط با معماری اسلامی هستند.

بازدید از مسجد جامع بسطام در کنار مجموعه بایزید فرصتی برای مقایسه سبک های معماری و درک فضای مذهبی و اجتماعی شهر در طول تاریخ فراهم می آورد. این مسجد همچنان فعال است و محل عبادت مردم بسطام محسوب می شود.

مدرسه شاهرخیه

در کنار سایر بناهای مجموعه تاریخی بسطام مدرسه ای به نام شاهرخیه نیز وجود دارد. این مدرسه که به دوره تیموری و زمان حکومت شاهرخ میرزا فرزند تیمور منسوب است نشان دهنده اهمیت بسطام به عنوان یک مرکز علمی و مذهبی در آن دوره است. مدارس در آن زمان نقش مهمی در آموزش علوم دینی و سایر دانش ها ایفا می کردند.

مدرسه شاهرخیه با معماری خاص خود مکانی برای تحصیل طلاب و علاقه مندان به دانش بوده است. بازدید از این بخش تصویری از حیات علمی و فرهنگی بسطام در دوره تیموری را به نمایش می گذارد و تکمیل کننده اطلاعات بازدیدکننده از مجموعه تاریخی است.

نحوه دسترسی به بسطام

برای دسترسی به شهر بسطام و مجموعه تاریخی آن ساده ترین راه سفر به شهر شاهرود در استان سمنان است. بسطام تنها حدود ۶ کیلومتر با شاهرود فاصله دارد و دسترسی به آن بسیار آسان است. می توانید از شاهرود با استفاده از تاکسی اتوبوس های محلی یا خودروی شخصی به بسطام بروید.

شاهرود دارای ایستگاه راه آهن و پایانه های اتوبوس رانی است که از شهرهای مختلف ایران قابل دسترسی است. پس از رسیدن به بسطام مجموعه تاریخی بایزید بسطامی در مرکز شهر قرار دارد و به راحتی قابل پیدا کردن است. خیابان های بسطام با درختان چنار پوشیده شده و پیاده روی در شهر نیز می تواند تجربه ای دلپذیر باشد.

جاذبه های دیدنی نزدیک به بسطام

سفر به بسطام می تواند با بازدید از جاذبه های دیدنی اطراف شاهرود تکمیل شود. یکی از معروف ترین این جاذبه ها جنگل ابر است که با پدیده اقیانوس ابر شهرت دارد و در نزدیکی شاهرود قرار گرفته است. جنگل بکر اولنگ نیز یکی دیگر از مناطق طبیعی زیبا در اطراف شاهرود است که علاقه مندان به طبیعت گردی می توانند از آن بازدید کنند.

علاوه بر این ها شهرستان شاهرود و مناطق اطراف آن دارای جاذبه های تاریخی و طبیعی دیگری نیز هستند که بسته به زمان و علاقه خود می توانید از آن ها دیدن کنید. این نزدیکی جاذبه های متنوع بسطام را به نقطه ای مناسب برای شروع یک سفر جامع در منطقه تبدیل کرده است.

وضعیت آب و هوای شاهرود

شهر شاهرود و مناطق اطراف آن از جمله بسطام به دلیل موقعیت جغرافیایی خود که در مرز بین مناطق کویری و کوهستانی قرار دارند دارای آب و هوایی متنوع هستند. به طور کلی شاهرود تابستان های گرم و زمستان های سردی دارد. اما بسطام به دلیل قرارگیری در منطقه کوهپایه ای نسبت به شاهرود آب و هوای معتدل تری دارد.

بهترین زمان برای سفر به بسطام و شاهرود فصول بهار و پاییز است که هوا دلپذیرتر است. در پاییز درختان چنار شهر بسطام منظره ای بسیار زیبا و رنگارنگ ایجاد می کنند. در زمستان نیز ممکن است با بارش برف مواجه شوید که زیبایی خاص خود را دارد اما دسترسی به برخی مناطق طبیعی اطراف دشوارتر می شود. تابستان ها نیز برای بازدید از مجموعه تاریخی مناسب است اما هوای گرم تر است.

بسطام کجاست؟

بسطام شهری کوچک در استان سمنان است که در فاصله حدود ۶ کیلومتری شمال شهر شاهرود قرار دارد.

علت شهرت بسطام چیست؟

شهرت اصلی بسطام به دلیل وجود آرامگاه و مجموعه تاریخی عارف بزرگ شیخ بایزید بسطامی است که آن را به یکی از مهم ترین مراکز عرفانی و گردشگری مذهبی در ایران تبدیل کرده است.

چه افسانه ای حول بسطام وجود دارد؟

یکی از روایات مشهور درباره بسطام مربوط به گنبد غازان خان است. گفته می شود غازان خان قصد داشت این بنا را برای آرامگاه بایزید بسطامی بسازد اما پس از خوابی خود در آنجا دفن شد.

بایزید بسطامی کیست؟

بایزید بسطامی (ابویزید طیفور پسر عیسی) یکی از بزرگترین و مشهورترین عرفای ایران در قرن سوم هجری قمری است که به دلیل زهد ریاضت و جایگاه رفیع در عرفان اسلامی شناخته می شود.