مسجد ایا صوفیه

مسجد ایا صوفیه، نگین درخشان استانبول و نمادی از تلاقی تاریخ، فرهنگ و ادیان، بنایی با ۱۵۰۰ سال قدمت است که همچون پلی میان گذشته و حال ایستاده. این شاهکار بی همتا، از یک کلیسای باشکوه بیزانسی به مسجدی عظیم و سپس موزه ای پربازدید تبدیل شد و اکنون دوباره به عنوان مسجد پذیرای زائران و گردشگران است.

ایا صوفیه تنها یک بنا نیست؛ بلکه روایتگر فصولی از تاریخ است که در آن امپراتوری ها ظهور و سقوط کردند و ادیان گوناگون، هر یک نشانه ای از خود بر پیکره آن به یادگار گذاشتند. از گنبد باشکوهش که گویی بر آسمان معلق است تا موزاییک های زرین و کتیبه های عظیم اسلامی، هر گوشه از این سازه داستانی برای گفتن دارد. این مقاله سفری جامع به عمق تاریخ، معماری و جزئیات حیرت انگیز ایا صوفیه است تا درک عمیق تری از این میراث جهانی یونسکو برای مخاطب فارسی زبان فراهم آورد.

هویت سه گانه ایا صوفیه: از کلیسا تا مسجد، بازگشت به ریشه ها

ایا صوفیه در طول تاریخ پر فراز و نشیب خود، هویت های متعددی را تجربه کرده است که هر یک لایه ای جدید به اهمیت و پیچیدگی آن افزوده اند. این بنا ابتدا به عنوان یک کلیسای جامع مسیحی ارتدوکس بنا شد، سپس در دوره امپراتوری عثمانی به مسجدی باشکوه تبدیل گشت، و در عصر جمهوری ترکیه برای مدتی نقش موزه را ایفا کرد. اما در سال ۲۰۲۰، با تصمیمی تاریخی، دوباره به کاربری مسجد بازگشت.

این تغییر کاربری ها نه تنها در عملکرد بنا بلکه در شکل گیری هویت فرهنگی و مذهبی آن نقش اساسی داشته اند. هر دوره، معماری و تزئینات خاص خود را بر آن افزوده و ایا صوفیه را به ترکیبی بی نظیر از هنر و اعتقادات مختلف تبدیل کرده است. در واقع، فهم تاریخچه این تغییرات کلید درک شکوه و اهمیت فعلی ایا صوفیه است؛ بنایی که هر بار با حفظ جوهره اصلی خود، به شکلی جدید تولدی دوباره یافته است.

تاریخچه پر فراز و نشیب: سرگذشت ۱۵۰۰ ساله یک شاهکار

تاریخ ایا صوفیه داستانی بلند و شگفت انگیز از ساخت، تخریب، بازسازی و تغییر کاربری است که بیش از ۱۵۰۰ سال را در بر می گیرد و آن را به یکی از مهم ترین بناهای تاریخی جهان تبدیل کرده است.

ریشه های مسیحی: کلیساهای اولیه (قرن ۴ و ۵ میلادی)

اولین کلیسا در محل ایا صوفیه کنونی، در حدود سال ۳۶۰ میلادی، در دوران امپراتوری کنستانتین دوم (یا به روایتی کنستانتین کبیر) بنا شد. این کلیسا که به کلیسای بزرگ (Megale Ekklesia) مشهور بود، در کنار قصر شاهنشاهی و کلیسای کوچکتری به نام حاجی ایرین (Hagia Eirene) قرار داشت. کلیسای بزرگ به سرعت به یکی از مراکز اصلی عبادت مسیحیان در قسطنطنیه تبدیل شد و میزبان مراسم تاج گذاری امپراتوران بود.

این بنا اما سرنوشت ناآرامی داشت. در سال ۴۰۴ میلادی، به دنبال شورش های مردم قسطنطنیه که در پی تبعید اسقف یوحنا خریسوستوروس (Jan Chrysostor) رخ داد، کلیسای اول تقریباً به طور کامل در آتش سوخت. امپراتور تئودئوس دوم دستور بازسازی آن را داد و کلیسای دوم در سال ۴۱۵ میلادی با سقفی چوبی و معماری متفاوت افتتاح شد.

اما شورش دیگری در ژانویه ۵۳۲ میلادی، معروف به شورش نیکا (Nika Revolt)، دوباره شهر را درگیر آشوب کرد. این شورش ها که با شعار Nika به معنای پیروز شو شناخته می شد، باعث ویرانی های گسترده ای در شهر و از جمله تخریب کامل کلیسای دوم ایا صوفیه شد. بقایای این کلیسای دوم، مانند برخی سنگ های مرمر و مجسمه دوازده بره نماد دوازده حواری، هنوز در محوطه موزه ایا صوفیه به نمایش گذاشته شده اند.

دوران اوج بیزانس: شاهکار ژوستینین یکم (قرن ۶ میلادی)

تنها چند روز پس از شورش نیکا، امپراتور ژوستینین یکم، با عزمی راسخ برای نشان دادن قدرت و شکوه امپراتوری بیزانس، دستور ساخت کلیسایی جدید و باشکوه تر از همیشه را صادر کرد. او دو دانشمند برجسته، ایسیدوروس از میلتوس (فیزیکدان) و آنتِمیوس از تراللس (ریاضیدان)، را مسئول طراحی و اجرای این پروژه عظیم کرد.

ساخت بنای فعلی ایا صوفیه در ۲۳ فوریه ۵۳۲ آغاز شد. ژوستینین بهترین و گران ترین مصالح را از سراسر امپراتوری جمع آوری کرد: ستون های هلنیستی از معبد آرتمیس، سنگ های گرانیت از مصر، مرمرهای سبز از تسالی، سنگ های سیاه از بسفر و سنگ های زرد از سوریه. بیش از ۱۰,۰۰۰ کارگر به مدت پنج سال و ده ماه و تحت نظارت صد استاد کار شبانه روز کار کردند. این پروژه نه تنها از نظر مقیاس، بلکه از نظر نوآوری های معماری بی نظیر بود، به ویژه در طراحی گنبد مرکزی که قرار بود بر روی یک پایه مربع شکل قرار گیرد.

با این حال، این شاهکار نیز از چالش ها در امان نماند. زلزله های مهیب در سال های ۵۵۳ و ۵۵۷ ترک های بزرگی در گنبد اصلی ایجاد کردند و نهایتاً در ۷ می ۵۵۸، گنبد فرو ریخت. ژوستینین دستور بازسازی فوری داد و این بار خواهرزاده ایسیدوروس، معمار اولیه، مسئولیت را بر عهده گرفت. او گنبد را حدود ۶.۲۵ متر بالاتر برد و از مصالح سبک تر استفاده کرد که باعث شد گنبد کنونی با ارتفاع ۵۵.۶ متر و قطر ۳۱-۳۳ متر پایداری بیشتری داشته باشد. این بازسازی تا سال ۵۶۲ میلادی به طول انجامید و در ۲۳ دسامبر همان سال، ایا صوفیه بار دیگر افتتاح شد. این بنا به مدت نزدیک به ۱۰۰۰ سال، بزرگترین کلیسای جامع جهان باقی ماند.

فتح قسطنطنیه و عصر عثمانی (قرن ۱۵ تا ۲۰ میلادی)

در سال ۱۴۵۳ میلادی، سلطان محمد فاتح قسطنطنیه را فتح کرد و به امپراتوری بیزانس پایان داد. او بلافاصله پس از فتح، دستور داد تا کلیسای ایا صوفیه به مسجد تبدیل شود. این اقدام نمادی از پیروزی و آغاز عصر جدیدی برای شهر استانبول و جهان اسلام بود. سه روز پس از فتح، اولین نماز جمعه در ایا صوفیه برگزار شد.

در دوران عثمانی، تغییرات زیادی برای تطبیق بنا با کاربری مسجد اعمال شد. مناره ها، محراب، منبر، و لوژ سلطان (محل عبادت خصوصی پادشاه) به بنا اضافه شدند. سلطان بایزید دوم یکی از مناره ها را ساخت، و در دوران سلیم دوم، معمار بزرگ عثمانی، سنان، با افزودن پشت بندها و استحکامات خارجی، سازه را در برابر زلزله مقاوم تر کرد و دو مناره دیگر در غرب بنا افزود. مقبره سلاطین عثمانی مانند سلیم دوم، مراد سوم و محمد سوم نیز در محوطه ایا صوفیه بنا شد.

سلاطین عثمانی، با افزودن مناره ها، محراب و منبر، نه تنها ایا صوفیه را به مسجدی باشکوه تبدیل کردند، بلکه با مرمت ها و خوشنویسی های اسلامی، پل ارتباطی هنری میان دو فرهنگ بزرگ بیزانس و عثمانی را ایجاد نمودند.

در زمان مراد چهارم، آیاتی از قرآن به خط مصطفی چلبی در دیوارها و سقف ایا صوفیه نگاشته شد. همچنین لوحه های عظیم و مدوری که نام الله، محمد و خلفای راشدین (ابوبکر، عمر، عثمان، علی) و حسنین (حسن و حسین) بر روی آن ها حک شده بود، در اطراف سقف نصب گردیدند. در قرن نوزدهم، عبدالمجید یکم با کمک برادران فوساتی (معماران سوئیسی)، مرمت گسترده ای انجام داد که طی آن گنبد و طاق ها استحکام یافتند و موزاییک های مسیحی پنهان شده بازسازی و ثبت گردیدند. این دوران، اوج همزیستی هنرهای اسلامی و مسیحی در ایا صوفیه را نشان می دهد.

دوران جمهوری ترکیه: تبدیل به موزه (قرن ۲۰ میلادی)

پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی و تأسیس جمهوری ترکیه، مصطفی کمال آتاتورک، بنیان گذار ترکیه نوین و نماد سکولاریسم، در سال ۱۹۳۵ دستور داد تا ایا صوفیه به موزه تبدیل شود. این اقدام با هدف حفظ این میراث جهانی به عنوان نمادی از صلح و همزیستی فرهنگی بین ادیان مختلف انجام گرفت و برای ده ها سال، ایا صوفیه به عنوان یکی از پربازدیدترین موزه های ترکیه شناخته می شد. در این دوران، با برداشتن گچ هایی که موزاییک های مسیحی را پوشانده بودند، بسیاری از این آثار هنری بی نظیر برای اولین بار پس از قرن ها در معرض دید عموم قرار گرفتند. این بنا در سال ۱۹۸۵ به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

بازگشت به کاربری مسجد (قرن ۲۱ میلادی)

در سال ۲۰۲۰ میلادی، با تصمیم رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، و پس از رأی دیوان عالی اداری مبنی بر اینکه تغییر کاربری اولیه ایا صوفیه به موزه غیرقانونی بوده است، این بنا مجدداً به مسجد تبدیل شد. این تصمیم واکنش های جهانی متفاوتی را در پی داشت، اما در ۲۴ ژوئیه ۲۰۲۰، پس از ۸۶ سال، اولین نماز جمعه در ایا صوفیه برگزار شد. این تغییر کاربری، فصل جدیدی در تاریخ این بنای باشکوه رقم زد و آن را دوباره به کانون توجهات مذهبی و فرهنگی جهان تبدیل کرد.

شاهکار معماری: آمیزه ای از بیزانس و عثمانی

معماری ایا صوفیه، تلفیقی بی نظیر از دو دوره بیزانس و عثمانی، آن را به یکی از شاهکارهای مهندسی و هنری تاریخ بشر تبدیل کرده است. این بنا نمادی از نوآوری های زمان خود و منبع الهام بسیاری از معماران پس از خود بوده است.

کلیات معماری

ایا صوفیه با ابعاد تقریبی ۱۰۰ متر طول و ۷۰ متر عرض، از همان ابتدا بنایی عظیم بود. این بنا عمدتاً از آجر ساخته شده و با لایه های ضخیمی از مرمر و موزاییک پوشیده شده است. معماری بیزانسی اولیه با تأکید بر فضای داخلی وسیع و نورپردازی ماهرانه، حسی از عرفان و شکوه را القا می کند. در دوران عثمانی، عناصر معماری اسلامی مانند مناره ها، محراب و منبر به این ساختار اضافه شدند، اما هویت اصلی بیزانسی بنا حفظ شد و این همزیستی، ایا صوفیه را از نظر معماری منحصر به فرد می سازد.

گنبد باشکوه

گنبد ایا صوفیه، قلب تپنده و بارزترین ویژگی معماری آن است. این گنبد عظیم با ارتفاع ۵۵.۶ متر از سطح زمین و قطری بین ۳۱ تا ۳۳ متر، یکی از بزرگترین گنبدهای جهان در زمان خود و تا نزدیک به هزار سال بی رقیب بود. راز تعلیق این گنبد، استفاده از طاسچه ها (Pendentives) است؛ سازه های مقعر مثلثی شکل که امکان قرارگیری گنبد مدور را بر روی پایه مربع شکل فراهم می کنند. این نوآوری مهندسی، وزن گنبد را به چهار ستون اصلی و سپس به دیوارهای حائل منتقل می کند و حسی از سبکی و معلق بودن گنبد را به بیننده القا می کند.

در ساقه گنبد، حلقه ای از چهل پنجره قرار گرفته است. این پنجره ها نه تنها به نورپردازی داخلی کمک می کنند، بلکه با ایجاد خطوط نور، گنبد را گویی از آسمان آویخته و حسی عرفانی به فضا می بخشند. این ترفند نوری، از همان ابتدا بازدیدکنندگان را به شگفتی و تحسین واداشته است. پس از تبدیل به مسجد، آیات قرآن به خط خوش بر روی گنبد و زیر آن نگاشته شدند که جلوه ای معنوی به آن افزوده اند.

ستون ها و مصالح

ایا صوفیه مجموعاً ۱۰۷ ستون دارد؛ ۴۰ ستون در طبقه پایین و ۶۷ ستون در طبقه بالا. چهار ستون عظیم گرانیتی که گنبد اصلی بر آن ها استوار است، از معابد باستانی مانند معبد آرتمیس در افسوس و بعلبک در لبنان آورده شده اند. این ستون های غول پیکر با ارتفاع ۱۹ تا ۲۰ متر و قطر حداقل ۱.۵ متر، وزنی در حدود ۷۰ تن دارند و نمادی از قدرت و شکوه امپراتوری بیزانس هستند که بهترین ها را از سراسر قلمرو خود جمع آوری کرده است.

در ساخت و تزئینات ایا صوفیه از انواع مرمرهای گرانبها استفاده شده است: مرمر سفید از جزایر یونان، مرمر سبز از تسالی، مرمر صورتی از آفریقا و مرمر زرد از سوریه. این مرمرها در کنار سنگ های آذرین و موزاییک های طلا و نقره، دیوارهای داخلی بنا را به اثری هنری تبدیل کرده اند. تزیینات مرمرین چندرنگ، درخششی خاص به فضای داخلی می بخشند و شکوه بی انتهای آن را به تصویر می کشند.

دیوارها و تزئینات

دیوارهای ایا صوفیه با لایه هایی از مرمرهای چندرنگ و موزاییک های درخشان پوشیده شده اند. موزاییک های بیزانسی، که بیشتر از طلا، نقره و شیشه ساخته شده اند، تصاویری از مسیح، حضرت مریم، فرشتگان، امپراتوران و قدیسین را به تصویر می کشند. این موزاییک ها در دوران عثمانی با گچ پوشانده شدند تا با اصول اسلامی سازگار شوند، اما بسیاری از آن ها در قرن بیستم و در زمان تبدیل ایا صوفیه به موزه، دوباره آشکار و مرمت شدند. خوشنویسی های اسلامی نیز که پس از فتح استانبول به بنا اضافه شدند، شامل آیات قرآنی و اسامی مقدس هستند که به زیبایی با موزاییک های مسیحی همزیستی دارند و به ایا صوفیه هویت منحصر به فرد و چندفرهنگی می بخشند.

گشت و گذار در ایا صوفیه: بخش ها و جاذبه های دیدنی

بازدید از ایا صوفیه تجربه ای است که شما را به سفری عمیق در دل تاریخ و هنر می برد. هر بخش از این بنا، داستانی ناگفته از امپراتوری ها و ادیان مختلف را در خود جای داده است.

موزاییک ها و نقاشی های دیواری

موزاییک های ایا صوفیه گنجینه های هنری بی نظیری هستند که قدمتشان به قرن ها پیش بازمی گردد و روایتگر تاریخ مسیحیت و بیزانس اند. از جمله مهم ترین آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• موزاییک حضرت مریم و مسیح (Deesis): این موزاییک که در گالری جنوبی قرار دارد، یکی از زیباترین و احساسی ترین موزاییک های بیزانسی است و مریم مقدس و یحیی تعمیددهنده را در حال شفاعت برای بشریت نزد مسیح به تصویر می کشد.
• موزاییک ورودی امپراتور (Imperial Gate Mosaic): در بالای درب ورودی اصلی امپراتور، موزاییکی وجود دارد که مسیح را در حال برکت دادن به امپراتور لئوی ششم (یا کنستانتین هفتم) نشان می دهد.
• موزاییک حضرت مریم و کودک: این موزاییک در نیمه گنبد محراب شرقی قرار دارد و حضرت مریم را با مسیح کودک بر روی دامنش به تصویر می کشد. این اولین موزاییک ساخته شده پس از پایان دوران شمایل شکنی است.
• موزاییک امپراتور الکساندر: این موزاییک که مدتی گم شده بود و در گوشه ای تاریک از گالری بالا قرار دارد، امپراتور الکساندر را با لباس سلطنتی نشان می دهد.
• موزاییک امپراتور کنستانتین نهم و ملکه زوئی: این موزاییک رنگارنگ در گالری جنوبی، امپراتور کنستانتین نهم و همسرش ملکه زوئی را در کنار مسیح نشان می دهد که هدایای خود را به کلیسا تقدیم می کنند.
• موزاییک کامننوس (Comnenus Mosaic): در همان گالری جنوبی، موزاییکی دیگر امپراتور ژان دوم کامننوس و همسرش ملکه ایرین را در کنار حضرت مریم و مسیح کودک به تصویر می کشد.

علاوه بر این ها، خوشنویسی های عظیم اسلامی شامل اسامی الله، محمد و خلفای راشدین، به صورت دایره ای شکل در اطراف گنبد و دیوارهای اصلی نصب شده اند که نمادی از دوره عثمانی هستند. همزیستی این دو سبک هنری، ایا صوفیه را به موزه ای زنده از تاریخ ادیان تبدیل کرده است.

ورودی های تاریخی

1. درب همایون (باب همایون): این درب بزرگترین و باشکوه ترین ورودی ایا صوفیه است که به عنوان ورودی سلطنتی برای امپراتوران و سلاطین در نظر گرفته شده بود. این درب ۷ متری از جنس چوب بلوط با قابی برنزی، در قرن ششم میلادی ساخته شده و موزاییک معروف عیسی مسیح و امپراتور در بالای آن قرار دارد.
2. درب زیبا: این درب قدیمی ترین بخش ایا صوفیه است که قدمتش به قرن دوم میلادی بازمی گردد و در اصل متعلق به یک معبد بت پرستی بوده که در قرن نهم به ایا صوفیه منتقل شده است.
3. درب مرمرین: در بخش جنوبی گالری بالا قرار دارد و محل تردد مقامات و شرکت کنندگان در شوراهای کلیسا بوده است. دو لنگه مرمرین آن، نماد بهشت و جهنم هستند.

مناره های چهارگانه

چهار مناره باشکوه که ایا صوفیه را از هر سو در بر گرفته اند، نمادی از کاربری مسجدی این بنا هستند. این مناره ها در دوره های مختلف عثمانی به بنا اضافه شده اند و به همین دلیل در سبک و جنس با یکدیگر تفاوت دارند. یکی از مناره ها (در جنوب غربی) از آجر قرمز ساخته شده، در حالی که سه مناره دیگر از سنگ مرمر سفید هستند. مناره های عظیم غربی توسط معمار سنان در دوران سلیم دوم ساخته شده اند.

محراب و منبر

محراب ایا صوفیه که به سمت قبله (کعبه) قرار گرفته، با جزئیات هنری و تزیینات طلاکاری شده مزین شده است. در دو طرف آن، دو شمعدان بزرگ قرار دارند که در دوران سلیمان قانونی از مجارستان به ایا صوفیه آورده شده اند. منبر مرمرین باشکوه نیز به دستور سلطان مراد سوم در قرن شانزدهم ساخته شده و نمادی از هنر اسلامی عثمانی است.

لژ سلطان (اتاق سلطان)

این لژ که در سمت چپ محراب قرار دارد، محلی بود که سلاطین عثمانی و خانواده هایشان برای اقامه نماز و تماشای مراسم در آن می نشستند. این اتاق با تزیینات مرمرین، چوب های طلاکاری شده و نقوش گل و گیاه، جلوه ای از شکوه سلطنتی را به نمایش می گذارد.

امفالیون (Omphalion)

در مرکز صحن اصلی، مجموعه ای از دایره های مرمرین روی زمین قرار دارند که به آن امفالیون گفته می شود. این نقطه در دوران بیزانس، محل تاج گذاری امپراتوران بوده و از اهمیت تشریفاتی بالایی برخوردار بوده است.

ستون آرزو (Wishing Column)

این ستون مرموز در شمال غربی صحن اصلی قرار دارد. بخش پایینی آن با برنز پوشانده شده و سوراخی در آن وجود دارد. افسانه ها می گویند که اگر انگشت شست خود را در این سوراخ قرار داده و دست خود را بچرخانید و خیس شود، آرزوهایتان برآورده می شود یا بیماری هایتان شفا می یابد. این ستون همیشه مرطوب است و به دلیل همین باورهای محلی، مورد توجه بسیاری از بازدیدکنندگان قرار می گیرد.

مقبره سلاطین عثمانی

در محوطه بیرونی ایا صوفیه، مقبره های باشکوهی از پنج سلطان عثمانی و اعضای خانواده هایشان قرار دارد: سلیم دوم، مراد سوم، محمد سوم، مصطفی اول و ابراهیم. این مقبره ها با کاشی کاری های زیبا و معماری خاص خود، نمونه هایی برجسته از هنر مقبره سازی عثمانی هستند و هر کدام به نوبه خود، داستانی از این امپراتوری را روایت می کنند.

کتیبه های وایکینگ ها

بر روی نرده های مرمرین در گالری جنوبی ایا صوفیه، کتیبه هایی به خط رونی (Runic) وجود دارد که توسط وایکینگ هایی حک شده اند که در قرون وسطی به عنوان نگهبانان امپراتوران بیزانس خدمت می کردند. این کتیبه ها که اغلب شامل نام حک کننده هستند (مانند هالفدان اینجا بود)، یادگاری شگفت انگیز از حضور وایکینگ ها در قسطنطنیه هستند.

سنگ قبر نمادین انریکو داندولو

در طبقه بالای ایا صوفیه، سنگ قبری نمادین وجود دارد که گفته می شود به انریکو داندولو، دوجه (فرمانده) ونیزی تعلق دارد. او فرمانده جنگجویان صلیبی بود که در سال ۱۲۰۴ قسطنطنیه را غارت کردند. او در سال ۱۲۰۵ درگذشت و در ایا صوفیه به خاک سپرده شد. اگرچه مکان دقیق قبر او نامشخص است، اما این سنگ قبر یادآور یکی از تاریک ترین دوره های تاریخ ایا صوفیه است.

آبخوری ها و مکعب های مرمر

در حیاط ایا صوفیه، چندین آبخوری و مکعب های مرمرین وجود دارد که قدمت برخی از آن ها به بیش از ۲۰۰۰ سال می رسد. این آبخوری ها در گذشته برای وضو گرفتن و نوشیدن آب استفاده می شدند و با تزیینات و نقوش خاص خود، بخشی از زیبایی های مجموعه ایا صوفیه را تشکیل می دهند. یکی از معروف ترین آن ها آبخوری سلطنتی است که گنبدی بزرگ و طاقچه های مقرنس کاری شده دارد.

ایا صوفیه در متون فارسی و افسانه ها

شکوه و عظمت ایا صوفیه نه تنها در منابع تاریخی و معماری، بلکه در ادبیات و افسانه های شفاهی نیز بازتاب یافته است. این بنا از دیرباز مورد توجه فارسی زبانان نیز بوده و ترجمه هایی از تاریخچه آن در دسترس است.

در میان متون تاریخی دوران بیزانس، چهار رساله تحت عنوان «پاتریای قسطنطنیه» به جمع آوری گزارش هایی درباره سرگذشت شهر، نحوه ساخت بناهای مشهور و رویدادهای تاریخی پرداخته اند. جالب است که بخش چهارم این مجموعه که به تاریخ ساخت ایا صوفیه اختصاص دارد، به زبان فارسی نیز ترجمه شده است. تاکنون پنج نسخه خطی فارسی از این ترجمه ها شناسایی شده که یکی در کتابخانه دانشگاه کالیفرنیا و چهار تای دیگر در کتابخانه مسجد جامع سلیمانیه استانبول نگهداری می شوند. این ترجمه ها عمدتاً در قرن های ۱۱ و ۱۲ هجری قمری (۱۷ و ۱۸ میلادی) انجام شده اند که نشان از علاقه ایرانیان به این بنای عظیم دارد.

علاوه بر متون مستند، ایا صوفیه در فرهنگ عامه و افسانه های سحرآمیز نیز جایگاه ویژه ای دارد. از جمله این افسانه ها، وجود تونل های مخفی زیر ایا صوفیه است که گفته می شود آن را به نقاط دوری مانند جزایر پرنسس یا کاخ توپکاپی متصل می کرده اند. این تونل ها در دوران محاصره و جنگ ها برای انتقال گنجینه ها و افراد مهم مورد استفاده قرار می گرفته اند. هرچند صحت این داستان ها به طور رسمی تأیید نشده است، اما به جذابیت و ابهت این بنا افزوده اند. برخی دیگر از خرافات و باورهای محلی نیز درباره قدرت های شفابخش یا اسرار پنهان در گوشه و کنار این سازه عظیم وجود دارد که به آن بعد اساطیری می بخشند.

راهنمای عملی بازدید از ایا صوفیه

برای تجربه یک بازدید به یادماندنی از ایا صوفیه، آشنایی با نکات عملی و راهنمایی های کاربردی ضروری است. این بخش به شما کمک می کند تا برنامه ریزی دقیقی برای سفر خود به این شاهکار جهانی داشته باشید.

چرا باید از ایا صوفیه بازدید کنیم؟

بازدید از ایا صوفیه نه تنها یک سفر تاریخی است، بلکه تجربه ای عمیق از تلاقی فرهنگ ها و ادیان را به ارمغان می آورد. این بنا نمادی زنده از گذار تمدن ها، اوج هنر بیزانس و شکوه معماری عثمانی است. از عظمت گنبد معلقش گرفته تا موزاییک های باستانی و خوشنویسی های اسلامی، هر گوشه از آن داستانی برای گفتن دارد. ایا صوفیه فرصتی بی نظیر برای دیدن همزیستی شگفت انگیز دو جهان مذهبی و هنری در یک مکان است و قطعه ای اساسی از پازل تاریخی و فرهنگی استانبول را تشکیل می دهد.

موقعیت مکانی و دسترسی

ایا صوفیه در قلب بخش تاریخی استانبول، در محله سلطان احمد و روبروی مسجد آبی (مسجد سلطان احمد) قرار دارد. آدرس دقیق آن Sultan Ahmet, Ayasofya Meydanı No:1, 34122 Fatih/İstanbul, Turkey است. دسترسی به ایا صوفیه از نقاط مختلف استانبول بسیار آسان است:

• تراموا: نزدیک ترین ایستگاه تراموا، سلطان احمد (Sultanahmet) در خط T1 است. این خط از نقاط مهمی مانند کاباتاش، امین اُنو و فاتیح عبور می کند. با پیاده شدن در این ایستگاه، تنها چند دقیقه پیاده روی تا ایا صوفیه فاصله دارید.
• مترو: نزدیک ترین ایستگاه مترو، وزنه سیلر (Vezneciler) در خط M2 است. پس از آن می توانید با یک پیاده روی ۱۵-۲۰ دقیقه ای یا با تراموا خود را به سلطان احمد برسانید.
• اتوبوس: خطوط اتوبوس متعددی به محله سلطان احمد می روند.
• تاکسی: تاکسی ها به راحتی شما را به ایا صوفیه می رسانند، اما به دلیل ترافیک در منطقه تاریخی، ممکن است کمی گران تر باشد.

ساعات و روزهای بازدید

در حال حاضر، ایا صوفیه به عنوان یک مسجد فعال، تقریباً همه روزه و در طول ساعات روز برای بازدید عموم باز است. با این حال، ساعات دقیق ممکن است بسته به زمان برگزاری نماز، به ویژه نماز جمعه، یا مناسبت های مذهبی و فصول سال تغییر کند. توصیه می شود قبل از بازدید، آخرین اطلاعات را از منابع رسمی یا وب سایت های گردشگری معتبر بررسی کنید.

هزینه ورودی و شرایط بازدید رایگان

پس از تغییر کاربری ایا صوفیه به مسجد در سال ۲۰۲۰، بازدید از بخش اصلی صحن آن برای نمازگزاران و عموم مردم رایگان است. با این حال، ممکن است برای دسترسی به برخی گالری ها یا بخش های خاص (مانند گالری بالا برای مشاهده موزاییک ها) هزینه ورودی دریافت شود. این موضوع ممکن است در آینده تغییر کند، لذا بررسی آخرین اطلاعات ضروری است.

قوانین پوشش و آداب بازدید

از آنجا که ایا صوفیه یک مکان مذهبی فعال است، رعایت آداب و قوانین پوشش مناسب الزامی است:

• برای بانوان: پوشاندن سر با روسری، پوشیدن لباس های آستین بلند و شلوار یا دامن بلند که زانوها و شانه ها را بپوشاند، ضروری است.
• برای آقایان: پوشیدن شلوار بلند و پیراهن یا تیشرتی که شانه ها را بپوشاند.
• کفش: ورود با کفش به صحن اصلی ممنوع است. بازدیدکنندگان باید کفش های خود را در ورودی از پا درآورده و در کیسه های مخصوص قرار دهند.
• رفتار: حفظ سکوت، احترام به نمازگزاران و پرهیز از رفتارهای نامناسب در داخل بنا اهمیت دارد.

ممنوعیت عکاسی و نکات مربوط به آن

عکاسی در ایا صوفیه معمولاً مجاز است، اما ممکن است در برخی بخش ها یا در زمان برگزاری نماز، ممنوعیت هایی اعمال شود. استفاده از فلاش دوربین در فضای داخلی، به خصوص در نزدیکی موزاییک ها، معمولاً توصیه نمی شود یا ممنوع است تا به آثار هنری آسیب نرسد. برای عکاسی بهتر، سعی کنید از لنزهای واید و بدون فلاش استفاده کنید و به نور طبیعی محیط متکی باشید.

بهترین زمان بازدید (فصل و ساعت)

فصول بهار (فروردین تا خرداد) و پاییز (مهر تا آذر) بهترین زمان برای بازدید از استانبول و ایا صوفیه هستند. آب و هوا در این فصول معتدل و دلپذیر است و از شلوغی زیاد تابستان و سرمای زمستان کاسته می شود. برای جلوگیری از ازدحام جمعیت، توصیه می شود در ساعات اولیه صبح (بلافاصله پس از بازگشایی) یا اواخر بعدازظهر (نزدیک به زمان بسته شدن) از ایا صوفیه بازدید کنید. بازدید در روزهای هفته معمولاً خلوت تر از آخر هفته ها است.

زمان پیشنهادی برای بازدید کامل

برای بازدید کامل و لذت بخش از تمامی بخش های ایا صوفیه، از جمله صحن اصلی، گالری های بالا و محوطه بیرونی، حداقل ۱.۵ تا ۲ ساعت زمان نیاز دارید. اگر به تاریخ و معماری علاقه مند هستید و می خواهید با دقت بیشتری جزئیات را مشاهده کنید، ممکن است تا ۳ ساعت نیز به طول انجامد.

اطراف ایا صوفیه: جاذبه ها و امکانات نزدیک

منطقه سلطان احمد، جایی که ایا صوفیه در آن قرار دارد، قلب تاریخی و فرهنگی استانبول است و مملو از جاذبه های دیدنی، رستوران های لذیذ و هتل های متنوع است. با بازدید از ایا صوفیه، فرصت های بی شماری برای کشف اطراف آن خواهید داشت.

جاهای دیدنی نزدیک

فاصله کوتاه ایا صوفیه با بسیاری از دیگر نقاط دیدنی استانبول، این امکان را فراهم می کند که بازدید از چندین جاذبه را در یک روز برنامه ریزی کنید:

• مسجد سلطان احمد (مسجد آبی): روبروی ایا صوفیه قرار دارد و با شش مناره و کاشی کاری های آبی رنگ خیره کننده اش، نمادی از هنر عثمانی است.
• کاخ توپکاپی: اقامتگاه اصلی سلاطین عثمانی برای قرن ها، با باغ های زیبا، خزانه های سلطنتی و نمایشگاه های تاریخی.
• باسیلیکا سیسترن (آب انبار زیرزمینی): یک آب انبار بزرگ زیرزمینی با ستون های باستانی و فضایی مرموز و خاص.
• حمام خرم سلطان: یک حمام سنتی عثمانی که به دستور خرم سلطان، همسر سلیمان قانونی، ساخته شده است.
• موزه باستان شناسی استانبول: مجموعه ای گسترده از آثار باستانی تمدن های مختلف آناتولی و خاورمیانه.
• موزه هنرهای ترکی و اسلامی: مجموعه ای غنی از هنرها و صنایع دستی اسلامی، از خوشنویسی تا قالی بافی.

رستوران ها و کافه ها

منطقه سلطان احمد پر از رستوران ها و کافه هایی است که انواع غذاهای ترکی و بین المللی را سرو می کنند. بسیاری از آن ها چشم اندازهای زیبایی به ایا صوفیه یا مسجد آبی دارند:

• رستوران های محلی: برای تجربه طعم اصیل غذاهای ترکی مانند کباب، مزه، لاهماجون و غذاهای دریایی، می توانید به رستوران های اطراف میدان سلطان احمد مراجعه کنید.
• کافه های سنتی: کافه های دنجی نیز وجود دارند که می توانید چای ترکی، قهوه یا باقلوا میل کنید. بسیاری از این مکان ها در کوچه های پشتی قرار دارند و تجربه ای آرام تر را ارائه می دهند.

هتل ها و اقامتگاه ها

منطقه سلطان احمد یکی از محبوب ترین مناطق برای اقامت گردشگران است، چرا که دسترسی آسان به جاذبه ها دارد. انواع هتل ها از لوکس و بوتیک گرفته تا مهمان خانه های اقتصادی در این منطقه یافت می شوند. برخی از هتل ها در ساختمان های تاریخی قرار گرفته اند و تجربه ای منحصر به فرد از اقامت در استانبول را ارائه می دهند.

نتیجه گیری: ایا صوفیه، پل میان گذشته و حال

ایا صوفیه تنها یک ساختمان نیست؛ این بنا یک روایت زنده از تاریخ است، نمادی از تلاقی تمدن ها، اوج گیری هنر و همزیستی ادیان. از بدو تأسیس به عنوان کلیسایی باشکوه در دوران بیزانس، تا تبدیل شدن به مسجدی عظیم در عصر عثمانی، و سپس ایفای نقش یک موزه جهانی، و سرانجام بازگشت به کاربری مسجد، هر دوران فصلی جدید بر این شاهکار بی همتا افزوده است.

این بنا، با معماری بی نظیر گنبدش که گویی بر آسمان معلق است، با موزاییک های زرین که داستان های مسیحیت را نجوا می کنند و با خوشنویسی های فاخر اسلامی که آیات قرآن را به نمایش می گذارند، به ما یادآوری می کند که چگونه هنر و اعتقاد می توانند مرزهای زمان و فرهنگ را درنوردند و میراثی جاودان خلق کنند. بازدید از ایا صوفیه نه تنها فرصتی برای تحسین یک بنای تاریخی، بلکه دعوتی است به سفری در اعماق روح انسان و درک عظمت آنچه که در طول قرن ها بر این سرزمین گذشته است. ایا صوفیه به راستی پلی است میان گذشته و حال، و ندای جاودانه تاریخ را به گوش جهانیان می رساند. این تجربه، فراموش نشدنی و الهام بخش خواهد بود.